Traditional healers in Africa (foto African Decisions)

Runyoka (5): Wetenschappelijke studies

Uit 1958 is de studie van Elizabeth Colson met de titel “Marriages and  Family Among the Plateau Tonga of Northern Rhodesia”, p. 167f. Hierin wordt gezegd in een paragraaf over zaken, waarin de Tonga minder mild zijn.

Er wordt ook geloofd, dat een man een medicijn kan geven aan zijn echtgenote, dat iedereen, die met haar samen leeft, neer zal slaan met een kwijnende ziekte. In serieuze gevallen maakt dit het voor het slachtoffer onmogelijk om te urineren of te ontlasten. Een ander medicijn op dezelfde manier gebruikt zal iedere minnaar impotent maken. De medicijnen staan bekend als lunyoka of lukanko en cinaili. Zij worden niet gebruikt door de Westerse Tonga en worden gezegd in beginsel te stammen van de We van de Gwembe Vallei, die de Tonga beschouwen als sterke tegenstanders van overspel.
Ik heb gevallen genoteerd, waar ziekte werd toegeschreven aan het gebruik van deze medicijnen, maar het was onmogelijk te ontdekken, of ze daadwerkelijk gebruikt waren, aangezien de toediening van zo’n medicijn beschouwd wordt als een vorm van tovenarij (bulozi). Een man zou in zijn recht staan om een vraag over het gebruik van luyoka of cinaili met een laster aanklacht te beantwoorden. Als hij zo zou zijn als iemand impliceerde, dan zou hij door tovenarij andere typen van medicijn hebben. Soms echter laait de kwestie op in discussie tijdens begrafenis ceremonies. Een matrilineaire verwant zou rituele gemeenschap met de weduwe moeten hebben om haar te zuiveren (ku salasya) en niemand zal bereid zijn om dat risico te nemen als er een vermoeden is, dat de dode man zijn vrouw een van deze medicijnen had gegeven. De purificatie zal moeten worden uitgesteld totdat een contra medicijn kan worden gevonden om de zuiveraar te immuniseren tegen de effecten daar weer van.

Op p. 5 in de PDF van een nieuwsbrief uit 2004 (http://www.medanthro.net/aarg/newsletters/2004/aarg_vol_16_no_1.pdf) wordt onder meer gezegd

Ten derde is het doel van een zeker traditioneel medicijn, ‘lunyoka’, zelfs meer expliciet in het relateren van honden met seksueel gedrag. Dit traditionele drankje wordt gezegd te worden gegeven aan een vrouw door haar echtgenoot als hij niet zeker is dat ze hem trouw is. Een bijzondere vorm van dit drankje maakt gebruik van de genitaliën van honden als een ingrediënt. Soms worden gemutileerde honden gevonden met afgesneden genitaliën en dergelijke rituelen worden vermoed. Een dergelijk incident wordt gerapporteerd in The Chronicle op 15 oktober 1991, p. 6. Een ander artikel in dezelfde krant van 9 mei 1993 op p. 4 beschrijft hoe ingrediënten van genitale delen van mannetjes en vrouwtjes honden worden gemengd om dit medicijn te produceren wat dan heimelijk wordt toegevoegd aan het voedsel of de drank van een vrouw. Respondenten legden aan me uit dat het doel van dit drankje is om de echtgenote en haar minnaar zo overrompeld te maken door seksueel verlangen dat ze voorzichtigheid vergeten en niet uit elkaar kunnen komen totdat de echtgenoot van de vrouw hen in flagranti ontdekt. De twee zouden zich gedragen als parende honden die niet gemakkelijk zijn te scheiden tijdens seks.

Een andere studie is “From Where Does the Bad Wind Blow? Spiritual Healing and Witchcraft in Lusaka, Zambia” door Kateřina Mildnerová, 2015, waarin op p. 197 het volgende wordt gezegd.

Een ander medicijn gericht op liefdes rivalen is bekend onder de naam lukanko. Lukanko is een tover gebruikt door mannen of vrouwen om hun partner te beschermen voor buitenhuwelijkse seks. Hoewel het een soort van beschermend medicijn is, wordt lukanko gecategoriseerd als hekserij door de meerderheid van de heksvinders in Lusaka. In de meeste gevallen wordt lukanko aangebracht op de penis van de echtgenoot met het doel dit te “injecteren” in zijn vrouw. Als de vrouw buitenhuwelijkse seks  heeft, kunnen diverse problemen optreden. De effecten van lukanko worden beschreven in termen van verdwijning van de seksuele organen van de minnaar of in de vorm van een koorts “die komt van beneden en op zijn penis”.  Een andere mogelijke manier hoe een jaloerse echtgenoot lukanko kan gebruiken is door het aan te brengen op een knipmes en “het te sluiten”. Als gevolg daarvan wordt geloofd dat de minnaar die seksuele omgang heeft met zijn vrouw blijft vastzitten in de vagina. De minnaars kunnen niet loskomen tenzij een heksvinder de toverij neutraliseert door het knipmes te openen, dat in de tussentijd onzichtbaar is geworden voor de eigenaar (de echtgenoot). Lukanko toegepast door vrouwen om “hun man thuis te houden” en hen te verhinderen tot buitenhuwelijkse seks wordt veroorzaakt door middel van het verhinderen van de potentie van een man. Meestal heeft de toverij de vorm van chinvanga, een magisch object gemaakt van een stuk chitenje, lukanko medicijn en metalen naalden. Al de ingrediënten worden tot een bundel gebonden en verborgen in het huis met het doel dat een echtgenoot die zin heeft om buitenhuwelijkse seks te hebben gewoonweg geen erectie kan krijgen buitenshuis. Zijn trouw is aldus verzekerd.

Uit 2007 is de studie “Galu Wamkota: Missiological Reflections from South Central Africa” door Ernst R. Wendland, en Salimo Hachibamba, p. 56f.

(…) De typische Tonga resident (…) onthoudt zich van willekeurige seksuele relaties omdat hij bang is te vallen onder de vloek van zijn partners echtgenoot, een vloek lokaal bekend als lukanko (‘aanval’ of ‘trilling’). Er zijn verschillende gradaties van deze ziekte, slechts een er van levensbedreigend. Zoals Daniel Mwale uitlegt.

“Er is Lukanko van de Cobra, de meest fatale en waaraan de slachtoffers ter plekke sterven. Er is er ook een, die slachtoffers dwingt zich niet goed te voelen en kloppende hoofdpijnen te hebben tenzij voortdurend onder een douche en een ander type laat het slachtoffer trillend en schuddend achter na het slapen met een vrouw die zo’n tover over haar geworpen heeft gekregen. (…) Ooit gehoord van de gewoonlijk niet geloofde verhalen dat een stel er niet in slaagde los te komen na het bedrijven van de liefde? Dat is naar gerapporteerd een andere vorm lukanko”
“The lukanko weapon | How men of the Valley cast love curses on their wives.”
Times of Zambia, July 11, 1982.

De praktijk van lukanko (en het geloofscomplex dat ermee is verbonden) had kennelijk zijn origine in vroegere dagen toen krijgers hun vrouwen moesten “beschermen,” terwijl ze weg van  huis waren om oorlogen te voeren, en later in de geschiedenis werd dezelfde functie vervuld, wanneer mannen migreerden naar de geïndustrialiseerde gebieden van Zuidelijk Afrika in een zoektocht naar cash werkgelegenheid. Wat betreft enige bescherming van zo’n seksueel overdraagbare aandoening voor de vermetele is de Tonga man aanzienlijk beter af dan de Universiteit Professor. Terwijl geen AIDS vaccin tot nu toe met succes is getest, wordt er een tamelijk levendige handel in anti lukano tover (genaamd tsanga) bedreven in de Gwembe Vallei.

Uit 1997 is de studie “Communicating with Adolescents about AIDS: Experience from Eastern and Southern Africa” van Ruth Nduati en Wambui Kiai, International Development Research Centre (Canada), waarin op p. 14 wordt gezegd.

De namen gebruikt voor AIDS in verschillende gemeenschappen impliceren soms bovennatuurlijke oorzaken van de ziekte; bijvoorbeeld onder de Tonga van Zuid Zambia, is “Lukanko” het woord voor dun worden en hoesten na het slapen met vrouwen die een abortus hadden gehad of een ziekte die optreedt na seks met iemand, wiens partner traditioneel medicijn heeft genomen om hem of haar te verhinderen buitenhuwelijkse seks te hebben (Sichinga).

Uit 1992 is de studie over AIDS in Zambia “Too Young to Die” van CW Mukonde, waar we lukando tegenkomen in het eerste hoofdstuk ‘The Gathering Clouds 1983 – 1985’ en we hebben te maken met het allereerste geval, dat beschreven wordt. In die dagen waren er weinig feiten en die veranderden voortdurend.

De zaak betreft een jonge man van rond 33, John genaamd, die bij hem kwam gerefereerd vanuit een van de provinciale ziekenhuizen in oktober 1983. Hij was een getrouwde man zonder kinderen en werkte voor een semi Overheid organisatie. John was doorverwezen vanwege al lang bestaande diarree, waardoor hij gereduceerd was tot vel over been. Hij werd behandeld, maar hij bleef aftakelen.

Later ontwikkelde hij een schimmel infectie van de mond en als je met hem sprak kreeg je de indruk dat hij alle hoop had opgegeven en wist dat hij ging sterven.  Het was niet iets, dat ik met hem besprak, maar ik vertelde zijn vrouw, dat ze voorbereid moest zijn op zijn dood aangezien we het gevecht leken te verliezen. Ze vertelde me toen, dat ze een familiegesprek hadden gehouden en dat zij, net als al de anderen, overtuigd waren dat deze ziekte niet geneesbaar zou zijn met moderne behandeling, omdat ze dachten dat het lukanko was en ze wilden hem naar een traditionele genezer brengen in een van de plattelandssteden. Lukanko wordt verondersteld een ziekte te zijn, die mannen krijgen door te slapen met vrouwen van andere mannen en kennelijk had John toegegeven aan een van zijn ooms, dat hij had geslapen met een aantal getrouwde vrouwen. Ik vroeg de vrouw, of ze niet reeds traditionele medicijnen geprobeerd hadden en ze gaf toe, dat ze dat gedaan hadden alvorens naar het ziekenhuis te komen, maar dat was voordat John hen verteld had over zijn overspel.

Ik vroeg John, of hij ook ontslagen wilde worden en hij was akkoord en zei, dat we duidelijk weinig succes schenen te hebben gehad in het genezen van hem. Welnu, ik zag niet hoe ik daar bezwaar tegen kon maken en vanuit ervaring wist ik, dat de familie hem zou laten ontslaan tegen het medisch advies in als we weigerachtig waren. Bijgeloof en het geloof in zwarte magie is nog steeds wijdverbreid en speelt een grote rol in het dagelijkse leven van veel Afrikaanse samenlevingen, dus toen ik probeerde te redeneren met de verwanten van John, dat ik niet kon zien hoe een ogenschijnlijk seksueel overdraagbare ziekte alleen kon worden gekregen van getrouwde vrouwen, schudden zij slechts hun hoofden en zeiden, dat ik waarschijnlijk te jong was en te veel verwesterd in mijn denken om dit te begrijpen. Dus we lieten hem naar huis gaan.

Een week of zo later was John terug, stervende en hij overleed binnen een paar dagen na zijn heropname. Ik vroeg de verwanten om permissie om een autopsie te doen, omdat we de doodsoorzaak niet kenden, maar zij weigerden en zeiden, dat ze wisten dat het lukanko was en de kruidkundige, die ze hadden geraadpleegd, had het bevestigd. Wel, lukando of niet, John had al de tekenen en symptomen van HIV infectie, die ons aanstaarden, maar het is pas nu na het zien van zo veel patiënten, dat ik alles in perspectief kan plaatsen. Toentertijd wisten Johns verwanten meer over AIDS dan ik deed en ze hadden waarschijnlijk gelijk, dat hij zijn ziekte had gekregen van het hebben geslapen met een getrouwde vrouw, terwijl ik helemaal geen idee had ten aanzien van de oorzaak van Johns problemen.

Voor de hele tekst van hoofdstuk (1) met koppelingen naar de andere hoofdstukken, zie http://www.nzdl.org/gsdlmode.

Origineel uit 1980 en opnieuw uitgegeven in 1996 en 2003 is de studie “Knowledge and Practice of Men towards Benign Prostatic Hypertrophy (BPH) in Sinazongwe District, Southern Province,” door Kashumba Chola Molly van de Universiteit van Zambia (zie p. 6 van de PDF http://dspace.unza.zm/bitstream/handle/123456789/3318/kashumbacholamolly0001.PDF?sequence=1&isAllowed=y).

Traditionele geloven met name hekserij werden algemeen gepraktiseerd in de dorpen, die zouden kunnen hebben bijgedragen tot uitstel in het op tijd zoeken van medische hulp met de gedachte, dat hun mededorpelingen hen behekst zouden kunnen hebben om hun rijkdom te erven kort na terugtrekken uit actieve werk. Sommige dorpelingen noemden de conditie “lukanko”, wat ontstaat na het slapen met de vrouw van iemand anders en het zou niet naar het hospitaal moeten worden gebracht. Als men dat deed, dan zou zo iemand sterven. Met zulke geloven zou men weg blijven en zou men niet willen bekennen te hebben geslapen met de vrouw van iemand anders tot de persoon stierf of onthuld door de verwanten wanneer het te laat was om de situatie te corrigeren.

Uit 2010 is het artikel “Local Conceptualisation of Health, Illness and Body in Lusaka, Zambia” door Kateřina Mildnerová, in Antropologia Integra, 1, 2020, p. 18 (https://www.academia.edu/11867212/Local_Conceptualisation_of_Health_Illness_and_Body_in_Lusaka_Zambia_Anthropologia_Integra_2010_1_1_13_23).

Een ander voorbeeld van onbedoelde magische besmetting is kutsowela ndi wanga – ‘spelen met magie’. Men kan zonder het te weten getroffen worden door onjuiste manipulatie met het beschermend medicijn dat betoverd is tevoren door iemand, of wanneer het niet correct is toegepast. Als een resultaat verandert een beschermend medicijn in een gevaarlijke wanga (tover). In beide gevallen keert de tover zich tegen de gebruiker of zijn verwanten en treft hen. Als een dokter vertelde Kadanza, een traditionele genezer van Kalingalinga erf, me. “Er zijn mensen die hun velden of verwanten heimelijk uit eigen beweging beschermen; het is beter als je kind wordt verteld, je vrouw bewust ervan is, omdat in het geval dat je sterft, dan is je vrouw niet in staat dat ding [= de tover] onschadelijk te maken om het te stoppen van werkzaam te zijn (…) of misschien verhuis je gewoon en iemand die dat veld koopt zal sterven.” In dit opzicht is het moeilijk te beslissen of een onjuiste manipulatie met het beschermende medicijn kan worden gecategoriseerd als een magische besmetting of hekserij. Zoals ik bemerkte, zijn veel heksvinders in Lusaka geneigd beschermende medicijnen zoals chibere (medicijn om je kind te beschermen) of lukanko (medicijn om je vrouw te beschermen) te categoriseren als hekserij.

Uit 2004 is de pagina “Zvingangokuwanawo – Zimbabwe” van UNICEF (https://www.comminit.com/content/zvingangokuwanawo-%E2%80%93-zimbabwe).

Zvingangokuwanawo (= “Zelfs jij kunt het opvangen”) is een 26 delige, dertig minuten lange wekelijkse radioserie drama, dat erop gericht is de graad van HIV | AIDS infectie te reduceren onder de jeugd, vooral schoolgaande jeugd in Zimbabwe. Het drama probeert over te brengen dat HIV | AIDS geen probleem is beperkt tot commerciële sekswerkers, door te laten zien dat zelfs getrouwde echtparen en schoolgaande jeugd dagelijks geïnfecteerd worden.

De meeste scènes van het drama zijn in familiaire settings als kroegen en nachtclubs welbekend aan Zimbabwanen. Het programma gebruikt een populaire song over HIV | AIDS van de lokaal welbekende muzikant Thomas Mapfumo, als thema muziek. Het meeste van de dialoog in het drama gebruikt humoristische taal en de meeste acteurs van de serie zijn schoolgaande jongeren, die getraind moesten worden.

In het drama gebruikt een jonge getrouwde man zijn financiële status om jonge meisjes te verleiden in zijn gemeente tot liefdesaffaires. Hij gaat tegelijkertijd ook uit met commerciële sekswerkers. In de meeste gevallen gebruikt hij geen condooms. Ondanks waarschuwingen en advies van zijn vrienden en collega’s zet hij zijn gedrag voort en zegt dat HIV | AIDS imaginair is.

Hij gelooft dat wat mensen HIV | AIDS noemen in feite “runyoka” is, wat een geconstrueerde ziekte is. Volgens de Zimbabwaanse cultuur is runyoka in feite enige kruiden, die een man legt op zijn vrouw als hij vermoedt dat ze hem bedriegt. Dus wanneer een andere man seks met haar heeft, lijdt die man ogenschijnlijk aan een variëteit aan ziekten, inclusief gewichtsverlies en een vooruitstekende buik.

Uiteindelijk krijgt deze jongeman HIV I AIDS en infecteert vele meisjes in de omgeving zowel als zijn vrouw. Zelfs sommige andere jongelingen nog steeds op school, die affaires hadden met hun klasgenoten, raakten geïnfecteerd. In feite wordt het een [Bermuda] driehoek van HIV infectie. Toen deze jongeman ziek begon te worden, dacht hij dat het deze runyoka was aangezien hij een hoop gewicht verloor, naast andere symptomen. Maar toen hij tenslotte getest werd voor HIV | AIDS bleek dat hij HIV positief was.

Hij besloot publiek te gaan en dit nieuws verspreidde zich door de gemeenschap, wat die mensen met wie hij affaires had gehad bang maakte. In zijn toespraken tot het publiek adviseert hij mensen overspel te vermijden, opdat ze geen HIV | AIDS krijgen zoals hij. Hij benadrukt de waarde van trouw en adviseert schoolgaande jongelingen om seksuele activiteit uit te stellen tot ze hun carrières voltooid hebben.

Uit 2015 is een aflevering van het ‘Journal for the Study of the Religions of Africa and its Diaspora’, waarin gezegd wordt op pagina 9.

Wanneer mensen HIV en AIDS oplopen, worden ze gecategoriseerd onder seksueel overgedragen ziekten (siki). De getroffene wordt voorgesteld als akarumwa ne siki (gebeten door geslachtsziekte). De analogie hier stelt de ziekte gelijk met een slang, die bijt.

In Shona cultuur delen de Korekore mensen in Mount Darwin een geloof genaamd runyako of rukawo. Runyoka manifesteert zich in diverse vormen van ziekten: rwemajuru (mieren), rwehove (vis), rwetsuro (konijn). Dus het beeldwerk is kwaadaardig en roept verlegenheid op en de consequentie kan omkeerbaar zijn wanneer er vroeg aandacht aan wordt besteed of kan fataal zijn als het uitgesteld wordt. Echter aangezien inheemse genezers de symptomen van een aanval van runyoka kunnen omkeren, geloven mensen ook dat HIV | AIDS infectie omgekeerd kan worden.

In het artikel ‘Karanga Traditional Medicine and Healing’ van Tabona Shoko uit 2007 (uit African Journal of Traditional, Complimentary and Alternative Medicines, Volume 4, N° 4, 2007, p. 501 – 509, http://www.bioline.org.br/request?tc07067) wordt gezegd.

Runyoka (geslachtsziekte) is een andere serieuze ziekte, die direct gerelateerd is aan seksuele activiteiten. De causale verklaring is overspel, een algemene dwaasheid voortkomend uit het niet in acht nemen van sociaal morele waarden. Zulk een ziekte heeft zijn domein bij ontrouwe mensen. Echtgenoten, bewust van de ‘grijp alles’ attitude van sommige mannen, behandelen soms hun vrouwen met het gebruik maken van sterke kruiden verkrijgbaar bij de kruidendokter. Als een plezierzoeker dan een affaire heeft met zo’n behandelde vrouw, lijdt hij aan een opzwellende buik en intensieve pijn totdat reparatie [= herstelbetaling] is gedaan. De echtgenoot zal betaling vragen voor dit ‘kupwanya ruzhowa’ (letterlijk “poort crashen”). Als dit niet wordt gedaan, zal de overspelige man een langzame, pijnlijke, maar zekere dood sterven net als een AIDS slachtoffer (T Musaigwa, persoonlijk interview, 27 juli 1990). In dit opzicht zien de Karanga AIDS als een vorm van runyoka.

Een andere vorm van runyoka betreft een stel, dat op heterdaad betrapt is na het niet lukken van elkaar los te komen als gevolg van medicatie [= behandeling met ‘medicijn’]. Therapie bestaat uit het aanbrengen door de echtgenoot van medicijn met het doel  de twee van elkaar los te maken. De vrouw wordt opnieuw behandeld als een val voor toekomstig wangedrag. Tenslotte, retributie wordt ondernomen gewoonlijk door de man in elkaar te slaan en betaling te eisen (E Ngwenya, persoonlijk interview, 21 februari 1991). De term runyoka betekent letterlijk ‘slang’. In die zin is de Karanga bezorgdheid gericht op de eliminatie van een giftige of dodelijke ziekte, die de gezondheid van de gemeenschap bedreigt.

Uit 2011 is de studie ‘African Belief and Knowledge Systems: A Critical Perspective’ van Munyaradzi Mawere, die op p. 87 – 90 een paragraaf heeft met de titel ‘Metaphysical Epistemologies Enshrouded in Runyoka and Rukwa’.

Runyoka en rukwa zijn zeker zeer nauw met elkaar verbonden. Gegeven dat twee beweerde vormen van IKS (Inheems Kennis Systeem) nauw verwant zijn, zullen we hen bediscussiëren in één sectie hoewel apart.

De kwestie van runyoka, ook bekend als “[huwelijks trouw tover”, wordt ontsierd met controverses voor zo ver, dat het vastpinnen  van een precieze definitie van het concept geen eenvoudige zaak is. Volgens de Internationale Conferentie over AIDS “zei ongeveer 30% van de geïnterviewde traditionele genezers dat Runyoka en AIDS vergelijkbaar zijn, terwijl 68% beweerde dat zij behandeling konden verschaffen voor runyoka. De meeste genezers beschouwden runyoka als een wapen gebruikt om mensen te straffen die overspel pleegden, terwijl sommige zeiden dat het een manier was om te bepalen of een echtgenote | een echtgenoot trouw was.” Volgens hetzelfde rapport zeiden er een paar, dat het een methode was gebruikt door sommige mensen om vijanden te straffen door middel van hun echtgenotes. Bijna al de geïnterviewde traditionele genezers beweerden, dat medische doktoren runyoka niet konden genezen, omdat het hekserij involveerde en een kruidenkundige of traditionele benadering vereist. Genezers voelden ook, dat medische doktoren traditionele genezers serieus moesten nemen en hen een kans geven naar AIDS patiënten te kijken.

Aangezien schending van runyoka resulteert in een mysterieuze ziekte, definieer ik runyoka als een complexe geslachtsziekte veroorzaakt door het slapen met een omheinde (gebruikmakend van kruiden en of tover) vrouw of man. Het omheinen kan zijn gedaan door een van beide partners om te verzekeren, dat de wederhelft niet geïnvolveerd zal worden in prostitutie of overspelige activiteiten. Volgens een rapportage in de Herald van Zimbabwe stierf Seremwa, een inboorling van het Gambura dorp, Chinhoyi, recentelijk in geheimzinnige omstandigheden na te klagen over ernstige buikpijnen en zich later gedragen als een vis vanwege het doorbrengen van twee nachten in een badkuip gevuld met water. Ze slokte met tussenpozen het water op en spuugde het dan uit als een vis. Dr Collett Mawire, medisch ziekenhuis opzichter bevestigde het vreemde incident. Een vrouw, die Seremwa ontmoette toen ze in het ziekenhuis was, zei ‘Seremwa klaagde te lijden aan extreme hitte en uitdroging wanneer ze uit het water kwam en had aan haar bekend intiem te zijn geweest met een man, die “gefikst | omheind” was door zijn echtgenote. De praktijk staat bekend als runyoka of “omheinen” in vele kringen. Seremwa [zei] verder, dat de moeder van de man haar had gewaarschuwd niet om te gaan met de man, daarmee aangevend, dat hij was gefikst met runyoka door zijn vrouw. Ze berouwde het niet naar de moeder van de man te hebben geluisterd.’

In een ander incident, vertelde Doctorsnake website, dat de Mount Darwin secretaris voor de Zimbabwe Nationale Associatie van Traditionele Genezers, Benson Kaseke, zei over runyoka ‘Hoewel runyoka niet wordt goedgekeurd door traditionele genezers, is het wijdverbreid in het Mukumbura gebied van Mount Darwin, op de grens van Mozambique. Runyoka wordt typisch gebruikt door mensen die hun partners er van verdenken buitenshuis zich te vermaken, aangezien niemand wil leven met een ontrouwe partner, vandaar de noodzaak voor runyoka.’ Kaseke legt verder uit, dat in sommige gevallen dochters runyoka krijgen van hun ouder, zodat ze geen voorhuwelijkse seks kunnen bedrijven.

Zoals kan worden gezien is runyoka een “veiligheidsslot” toegepast op zowel mannen als vrouwen om trouw af te dwingen. Het feit, dat de praktijk is omgeven door geheimzinnigheid en wordt gekoppeld aan hekserij, aangezien het kan resulteren in de dood van de dader, heeft expert wetenschap het doen demoniseren en campagne doen voeren voor de verbod er van in Afrikaanse samenlevingen. Er kan echter worden beargumenteerd, dat dergelijke verdraaiingen en misconcepties ontstaan door de vervuiling van traditionele Afrikaanse cultuur door kolonialisme en expertwetenschap. Het blijft een realiteit, dat runyoka trouw afdwingt tussen echtgenoten en daarom kan worden gebruikt om een hoog morele samenleving te vestigen. die ook vrij kan zijn van seksueel overdraagbare ziekten, zoals de HIV | AIDS pandemie. Het mijden van de praktijk door vele Afrikaanse samenlevingen schijnt de snelheid te hebben bespoedigd waarmee Afrikanen SOA’s als HIV | AIDS hebben opgelopen. Gevallen van verkrachting, overspel en voorhuwelijkse seksuele relaties zijn dan ook wijdverbreid. Een realiteit, die anders had kunnen zijn, wanneer runyoka gebruikt zou worden in alle samenlevingen. Het is mijn stelling daarom dat, als IKSen zoals runyoka voortdurend gebruikt worden in de Afrikaanse samenleving en verder, dit zou helpen een moreel deugdzame samenleving te vestigen – een samenleving, die vrij kan zijn van SOA’s en misdaden, die te maken hebben met overspel en verkrachting.

Van hetzelfde genre in Afrikaanse metafysieke epistemologie is rukwa (eigendom omheinen met tover). Hoewel een algemene praktijk onder de Shona mensen van Zimbabwe en Mozambique evenals de Chewa van Malawi, vooral op het platteland, is er nauwelijks literatuur vastgelegd  over rukwa. Onder de Shona zelf zijn de Ndau mensen (een etnische groep onder de paraplu Shona) het meest welbekend voor het gebruik van rukwa in het beschermen en bewaken van hun eigendom tegen dieven en indringers. Het is in dit licht, dat we rukwa definiëren als medicijn en of als tover, gebruikt om eigendom veilig te stellen of het te omheinen tegen dieven en indringers.

In een interview dat ik hield in de provincie Manica van Centraal Mozambique onthulde de Ndau traditionele genezer Sekuru Gogoyo “Rukwa wordt gebruikt om je eigendom veilig te stellen door het mysterieus  vangen van de dief en hem/haar te verhinderen te ontsnappen voordat de eigenaar arriveert. Een van de meest algemene methoden van het toedienen van rukwa is het gebruik van een flesje. Men stopt heimelijk enige traditionele kruiden (afkomstig van een traditionele genezer) in het flesje, sluit het flesje en verstopt het bij de drempel van zijn/haar slaapkamer, winkel of veld (waar hij/zij eigendom wil beschermen). De tover zou iedere dief vangen die het eigendom durft te komen wegstelen.”

De rukwa tover stelt dus het eigendom veilig en verhindert [de diefstal ervan] in het huis, winkel en op enige andere plek, waar het eigendom wordt bewaakt. Iedere dief of indringer, die het waagt binnen te komen om dit eigendom te stelen, riskeert de vernedering op heterdaad betrapt worden door eigenaar, aangezien hij of zij niet in staat zou zijn de plek te verlaten vanwege de kracht van de tover. “De dief kan slechts bevrijd worden wanneer de eigenaar komt, die de gemeenschap oproept om getuige te zijn van het gebeuren en dan de dief twee of drie maal slaat, een zweep gebruikend,” voegde Sekuru Gogoyo toe. Zoals te zien is, is rukwa multifunctioneel aangezien het niet alleen eigendom beschermt tegen dieven, maar [ook] de dief er toe brengt zich te schamen.

Hoewel sommige mensen als gevolg van Westerse invloeden rukwa koppelen aan hekserij, argumenteer ik dat om de logica van rukwa te begrijpen men de betekenis en relevantie ervan moet kennen in de cultuur, waar het wordt gebruikt. In feite is rukwa net als runyoka een “veiligheidsslot” toegepast door sommige Afrikanen op dieven om in hen goed gedrag of respect voor eigendom van andere mensen af te dwingen. Rukwa verandert dieven in volledig verantwoordelijke burgers door hen te verhinderen om te knoeien met of stelen van eigendom van andere mensen. In het licht van dit begrip stel ik dat de IKS rukwa hoewel een epistemologisch genre gehuld in Afrikaanse metafysica een betere bewaker en een goede”moraalleraar” voor dieven blijft.

Uit 2012 is de studie “Modernizing Medicine in Zimbabwe: JIV | AIDS and Traditional Healers” door David S Simmons met op p. 164.

Zelfs na zoveel jaren epidemie bestaat nog steeds de vraag, of AIDS een nieuwe ziekte is, of een nieuwe benaming voor oudere ziekten als runyoka en rukombe, ziekten ten gevolge van bepaald seksueel gedrag, dat culturele taboes en voorschriften schendt. In interviews daarover vergelijken veel n’anga’s de symptomen van runyoka en rukombe met die van AIDS, maar bevestigen ondertussen inderdaad, dat AIDS een nieuwe ziekte is. Reden om te vermoeden, dat de n’anga’s privé geloven, dat AIDS hetzelfde als runyoka en rukombe, of minstens een of ander verband tussen AIDS en deze beide plaatselijk bekende ziekten bestaat. Onderling verschillen deze beide inheemse ziekten aanzienlijk. Runyoka is geslachtsspecifiek. Het treft alleen mannen, terwijl beide geslachten AIDS kunnen krijgen. Runyoka en rukombe zijn te genezen door de interventie van een n’anga, terwijl AIDS dat niet is. Peuters en jonge kinderen kunnen AIDS krijgen, maar niet runyoka of rukombe. AIDS is internationaal en het effect er van ook, terwijl runyoka en rukombe alleen in bepaalde Afrikaanse landen voorkomen. Mensen sterven sneller aan runyoka en rukombe dan aan AIDS. Etiologie ter plaatse benadrukt de rol van transgressie van zekere lokaal toegepaste praktijken bij de geslachtsdaad als oorzaak voor  het krijgen van runyoka en rukombe, terwijl AIDS ook minder schuldigen (echtgenoten) en onschuldigen (kinderen) kan treffen (Willms, Chingono, Wellington, 1995, p. 8).

Uit 2006 is de studie “Borders and Healers: Brokering Therapeutic Resources in South East Africa”, geredigeerd door Tracy J Luedke en Harry G West, waar Noot 9 op p. 79 beweert, dat muti dient om veronderstelde minnaars van een wederhelft te straffen.

Gewoonlijk wil het geval, dat een man vermoedt, dat zijn vrouw overspel pleegt (tot dusver ben ik geen vergelijkbare situaties tegengekomen, die vrouwen betreffen van wie de man vermeend is overspel te plegen. De echtgenoot zal een n’anga consulteren om zo de juiste muti te verkrijgen, die hij heimelijk in het bed van zijn ega zal plaatsen of door haar eten mengen. Daardoor zal iedere man (behalve haar echtgenoot), die daarna geslachtelijke gemeenschap met haar heeft, een aandoening opdoen, die aldaar bekend staat als runyoka. Runyoka is ook een andere term voor muti. Symptomen van runyoka kunnen vermoeidheid, drastisch verlies van gewicht of anderzins weg kwijnen inhouden. Wanneer het niet wordt behandeld door een traditionele genezer, zal het, zo wordt gezegd, resulteren in de dood. Zoals Gelfand en anderen (1985, p. 37) opmerken zijn er verschillende typen van runyoka, waarvan de meest gebruikelijke runyoka rwemago, runyoka rwehamba, en runyoka rwemba zijn. Al deze typen van muti gebruiken verschillende delen van dieren, in het bijzonder insecten als wespen, giftige slangen, de genitaliën van mannelijke of vrouwelijke honden, die, door sympathische applicatie, zo gezegd de minnaars van de vrouw als hiervoor beschreven aantasten.

In 2007 is de studie “Karanga Indigeneous Religion in Zimbabwe: Health and Well Being” door Tabona Shoko verschenen, waar op p. 69 het volgende wordt gesteld.

Runyoka is een complex vorm van geslachtsziekte, die alleen overspelige mannen aantast. Sommigen, vooral diegenen, die zich langere tijd op afstand van hun vrouw bevinden, bijvoorbeeld door beroepsmatige verplichtingen elders, dienen hun vrouwen voor hun vertrek een medicatie tegen overspel met deze, naar zij menen, aan hen horende vrouw, en treft mannen, die dit plezier zoeken. Runyoka, wordt geloofd, kan diverse uitwerkingen hebben. De meest vreselijke is misschien wel runyoka rwembwa (het hondjes syndroom). Dit is op zichzelf als zodanig geen ziekte, maar er wordt sterk geloofd, dat het veroorzaakt, dat de man en vrouw onmachtig worden van elkaar los te komen na seks. De twee komen aan elkaar vast zitten, zoals soms gebeurt met parende honden. De twee, ondertussen behoorlijk pijn lijdend, zullen daardoor in hun liefdesnest op heterdaad betrapt worden en gerechtigheid zal geschieden.

Andere types van runyoka resulteren ook uit seksueel wangedrag. In bepaalde gevallen kan een man, zowel zijn vrouw als een hem in de nabijheid bevindend object, als bijvoorbeeld zijn eigen mes, deze tover geven. Wanneer de vrouw dan seksueel contact aangaat met een andere man, dan hijzelf, sluit het mes zich tegelijk met de vrouw. Als het mes beweegt, geeft dit aan de bedrogen echtgenoot het signaal, dat het huwelijksbedrog plaats vindt, zodat deze drastische maatregelen kan nemen om deze fout recht te zetten. In andere gevallen kan een echtgenoot zijn vrouw dit medicijn geven tezamen met een dier, bijvoorbeeld een haas. De levensbewegingen van deze haas bepalen dan het leven en lijden van de promiscue man. Zo lang de haas rustig blijft, ervaart de overtreder helemaal geen pijn. Wanneer de haas beweegt veroorzaakt dat pijn in de buik van het slachtoffer. De intensiteit van de pijn neemt met alle toenemende bewegingen van het met het tover medicijn bewerkte dier toe. Ten  slotte markeert de dood van de haas automatisch de terminatie van het leven van betreffende overtreder. Dus een runyoka van dit type is extreem gevaarlijk en beschamend.

Andere soorten runyoka zijn geassocieerd met het opzwellen van de buik of de genitaliën van mannen. Sommige van deze ziekten zijn bijna ongelooflijk. In één geval begon een man, na het begaan van overspel, grote mieren te plassen in plaats van urine. Hij consulteerde een n’anga, die hem adviseerde de man van de vrouw in kwestie te betalen. Tenzij de man probeert zijn sociaal onacceptabel gedrag te vergoeden door een geldsom te betalen voor het onrecht, dat haar echtgenoot is aangedaan, zal de dood onherroepelijk volgen. Deze aan seks gerelateerde ziekten zijn zeer gevreesd en vormen een machtige kracht om sociale controle mee uit te oefenen.