Vaklokaal CKV-1 digitale school – De duivelmaker Jeroen Bosch

Hoeveel is er eigenlijk bekend over de Rob Scholte van de late Middeleeuwen? Was hij een ketter of juist een superpaap?

Hiëronymus Van Aken werd geboren omstreeks 1450 in ’s Hertogenbosch. Bosch werd geboren in een kunstenaarsfamilie, zo waren zijn vader Anthonis en zijn grootvader Jan ook schilders. Het is echter pas vanaf 1480 dat hij in bronnen vermeld staat als Jeroen die maelre. Over zijn bezigheden voor die tijd is niets bekend. Het is dus niet duidelijk of hij daarvoor al schilder was. In 1481 wordt Bosch vermeld als echtgenoot van Aleit Vander Meervenne, dochter van een koopluifamilie. Rond 1486 zal Bosch lid worden van de Lieve-Vrouwe-broederschap. Van hen krijgt hij enkele kleinere opdrachten. Grote opdrachten volgen de kleine op en in 1504 krijgt Hiëronymus Bosch de opdracht van Philips de Schone een ‘Laatste Oordeel’ te schilderen. Over welk ‘Laatste Oordeel’ het precies gaat, is niet duidelijk. Wel weten we dat Bosch reeds gedurende zijn leven van roem en hoog aanzien kon genieten. De kerkelijke en wereldlijke leiders waardeerden en verzamelden zijn werk; zo werd ook de ‘Tuin der Lusten’ geschilderd. Dit gebeurde waarschijnlijk op aanvraag van Henry III van Nassau, die het werk bestelde voor zijn paleis in Brussel. Het kunstwerk werd daar ook opgehangen na de dood van Bosch.
Hiëronymus Bosch werd op 9 augustus 1516 begraven te ’s Hertogenbosch. In 1516/1517 hoedde er een hevige pest in ’s Hertogenbosch, de veronderstelling dat dit van invloed zou kunnen geweest zijn op de dood van Bosch is niet zo onrealistisch. Hiëronymus Bosch werkte, in tegenstelling tot andere 15de eeuwse Zuid-Nederlandse schilders, zijn hele leven lang in zijn geboortedorp. Wat hem ook onderscheidt van zijn collega’s, is het feit dat hij de mens niet schildert naar zijn uiterlijke verschijningsvormen, maar hij probeert de mensheid weer te geven aan de hand van karakterkenmerken. Dat Bosch een grote invloed heeft uitgeoefend op diegenen die na hem kwamen is dan ook niet verwonderlijk.

‘De Tuin der Lusten’ Jeroen Bosch (1450-1516)

Een schilderij dat bol staat van de symboliek is De Tuin der Lusten van Jeroen Bosch (1450-1516). Het hangt in het Prado-museum in Madrid.

‘De tuin der lusten’ is een laat-gotisch werk. Het gaat om een schilderij vervaardigd uit olieverf op hout. De afmetingen van het werk bedragen 220×195. Het schilderij maakt deel uit van de collectie van het Museo del Prado in Madrid, Spanje.

‘Ipse dixit et facta sunt. Ipse mandavit er create sunt.’
Zo luidt het opschrift van deze mysterieuze ‘Tuin der Lusten’, waarmee Bosch zijn idee over de wereld verbeeldde.
‘Hij sprak en het was er. Hij gebood en het was geschapen.’

Bovenaan op het gesloten drieluik deelt Bosch ons het thema mee van dit werk; de schepping van de aarde, het aardse bestaan en het verval. Wanneer het paneel gesloten is, krijgen we een goed beeld van wat Bosch dacht over het uitzicht van de aarde. Rond, plat en omgeven door water. Samen met hem had de rest van de middeleeuwse bevolking hetzelfde idee.

Wanneer we het paneel dan openen, zien we het vervolg op de schepping vade aarde.
Links treden we het aardse paradijs binnen. We zien dat God Eva net heeft geschapen. Adam zit verslagen van verwondering de vrouw aan te staren. Eva slaat schuchter haar ogen neer. Voorts krijgen we een beeld van een exotische wereld, met alle aspecten van de fauna en flora.

In het middenpaneel zien we dat de mens verbannen werd uit het Hof van Eden en geplaatst wordt in een demonische wereld. De mensheid wordt volledig overgelaten aan zijn lusten en is zich niet bewust van het oordeel dat zal worden geveld. De mens denkt niet meer aan de woorden van God. De hoofdzonden komen hier ook aan bod; maar deze worden nog meer in de kijker geplaatst in een ander werk van Bosch, met name ‘De zeven hoofdzonden’. Hieruit komen ook de projecties die in het middelste deel van de voorstelling werden verwerkt.

Op de rechterzijde van dit triptiek gekomen, zien we dat God zijn oordeel heeft geveld. Nog meer demonische droombeelden komen hier aan bod. Het voorstellen van de hel, met alle ellende van dien, was voor Bosch van uitermate belang. Dit maakt dat we hem ook als vernieuwer gaan aanzien.

Het moraliserende aspect is duidelijk aanwezig in de werken van Bosch. In de Middeleeuwen was kunst een propagandamiddel, men wou de mens de ideeën van de kerk bij brengen. Daar de meerderheid van de bevolking analfabeet was, moest er dus een andere manier worden gezocht om hun waarden op te leggen aan de mensen. Kunst was er één van. Voor ons zijn de werken van Bosch nog zeer mysterieus, maar voor de middeleeuwse mens waren de beelden uit de volkscultuur meteen duidelijk.

11/25/2010 last update

http://static.digischool.nl/ckv1/beeldend/bosch/bosch.htm