Rens Schendelaar – De Bazel, een vergeten ’geniale bouwmeester’
Historicus Rens Schendelaar pleit voor vernoeming van architect, een geboren Nieuwedieper
Den Helder Architect Karel de Bazel (1869-1923) heeft op vele plaatsen in Nederland zijn sporen achtergelaten. Logisch, dat diverse gemeenten een straat naar de geboren Nieuwedieper hebben vernoemd. Zoals Rotterdam, Haarlem, Amersfoort, Almere en Heerhugowaard. In hartje Amsterdam staat gebouw De Bazel. Maar niks in Den Helder, zijn geboorteplaats. Dat moet anders, vindt plaatselijk historicus Rens Schendelaar.
Bij zijn overlijden op 54 jarige leeftijd noemde de landelijke pers Karel de Bazel ’een van onze beste architecten’. In zijn korte leven had De Bazel zich een eigen, eervolle plaats verworven in de bouwkunst, concludeerden de media. In Bussum, zijn laatste woonplaats, wordt hij zelfs dubbel geëerd: daar dragen een straat én een plein zijn naam. Overal geroemd, maar volledig genegeerd in Den Helder. Onterecht, stelt Rens Schendelaar. Hij heeft zich uitvoerig verdiept in het leven en werken van De Bazel en schreef er een uitgebreid artikel over. Daar is dit verhaal op gebaseerd.
Helemáál gek, dat Den Helder de architect is vergeten, is het ook weer niet. In zijn geboorteplaats liet hij welgeteld één gebouw van zijn hand achter, ontdekte Schendelaar. In 1902 ontwierp De Bazel een broodbakkerij voor bakker Witsenburg aan de Hoofdgracht. Dat pand had een kort bestaan, er is niets meer van terug te vinden. Het ging in 1944 voor de vlakte. Duits geweld, vanwege de aanleg van de Atlantikwall.
Het geboortehuis van Karel Petrus Cornelis de Bazel stond aan de Weststraat, zo’n 150 meter van de kruising met de Kanaalweg. Zijn moeder Pieternella Koch was bij zijn geboorte ongehuwd. Het jaar daarop, in 1870, trouwde zij met Karel Pieter Cornelis de Bazel. Vader was kwartiermeester bij de marine en kwam uit Middelburg. Ook zijn moeder was daar geboren.
De Helderse Weststraat, gezien vanaf de Kanaalweg, in een van deze panden werd De Bazel geboren (foto Historische Vereniging Den Helder)
In 1873 werd vader overgeplaatst en verhuisde het gezin naar Den Haag. Karel was toen vier jaar. Hij wist al jong wat hij wilde en volgde zijn opleiding aan de Haagse Academie van Beeldende Kunsten. Zijn eerste job – tekenaar bij een Haags architectenbureau – was een opstapje naar een baan bij de befaamde architect Pierre Cuypers in Amsterdam. “Bij hem begon de imponerende carrière van De Bazel“, stelt Schendelaar. Cuypers was de ontwerper van het Rijksmuseum en het Centraal Station van Amsterdam.
Kathedraal
Gebouw van de Nederlandse Heidemaatschappij in Arnhem (foto Nationaal Archief)
Bij het bureau van Cuypers oogstte De Bazel bewondering met zijn perspectieftekeningen van de Sint Vituskerk in Hilversum en de Sint Bavo Kathedraal in Haarlem. Hij werd bevorderd tot opzichter en later tot chef van het bureau van Cuypers. In 1900 ging hij als zelfstandig architect aan de slag. Een van zijn eerste ontwerpen waren het gebouw van de Nederlandse Heidemaatschappij in Arnhem en de Synagoge van Enschede.
Landhuis Steenbergen, Laren, ook een ontwerp van De Bazel (foto Nationaal Archief)
Voor Amsterdam ontwierp De Bazel woningen in de Van Hallstraat en het Van Beuningenplein. Arbeiderswoningen naar zijn ontwerp werden gebouwd in de Spaarndammerbuurt en aan de Spaarndammerdijk. Ook tekende hij villa’s en landhuizen in ’t Gooi voor vermogende opdrachtgevers. Van de gemeente Bussum kreeg hij in 1921 opdracht voor een nieuwe woonwijk, het Brediuskwartier. Deze wijk kreeg in 2006 het predicaat beschermd dorpsgezicht.
Rembrandthuis
Bij de ingrijpende restauratie van het Rembrandthuis aan de Jodenbreestraat in Amsterdam had De Bazel de leiding. Dit project werd voltooid in 1911. Koningin Wilhelmina opende het vernieuwde Rembrandthuis als museum.
Karel de Bazel groeide uit tot de inspirator van het rationalisme, samen met de invloedrijke architect en stedenbouwkundige Berlage. Het rationalisme is een belangrijke architectuurstroming. Schendelaar: “Deze stroming wordt beschouwd als het begin van de moderne architectuur in Nederland.”
De bouwstijl van het rationalisme wordt gekenmerkt door constructies van vlakke bakstenen muren. Met gebruik van natuursteen om belangrijke punten te accentueren. “Zoals de Beurs van Berlage en het gebouw van het Stadsarchief aan de Vijzelstraat in Amsterdam.”
Pand Staatsspoorwegen op de Dam (foto Stadsarchief Amsterdam)
Als adviseur van de gemeente Amsterdam was De Bazel betrokken bij de verbreding van de Vijzelstraat. “Deze straat bracht hem zijn grootste project, maar ook zijn laatste“, ontdekte Rens Schendelaar. Dit project was het hoofdkantoor van de Nederlandsche Handel Maatschappij. Het strekt zich uit van de Herengracht tot de Keizersgracht. De Bazel maakte alleen het begin van de bouw mee. Bij zijn overlijden in 1923 stond het pand nog in de steigers.
Gebouw De Bazel, ook Amsterdam (foto Stadsarchief Amsterdam)
Bij de opening in 1926 werd de architect uitgebreid geëerd. In speeches werd bij een ’geniale bouwmeester’ genoemd.
Het complex is na een verbouwing betrokken door het Stadsarchief. Koningin Beatrix opende het nieuwe onderkomen voor het archief in 2007. Het gebouw kreeg toen de naam De Bazel.
Hoofdgracht in Den Helder, links met zonnescherm de bakkerswinkel van Witsenburg, getekend door De Bazel (foto Historische Vereniging Den Helder)
’Indrukwekkend’ noemt Rens Schendelaar de opsomming van bijzondere architectuur en creativiteit van de veelzijdige architect met Helderse wortels. Schendelaar vond in het archief van het Architectuur Museum in Rotterdam correspondentie tussen de Helderse bakker en De Bazel. Tot zijn verbazing was op de eindafrekening het honorarium voor de architect niet ingevuld.
“Misschien was het ontwerp voor de broodbakkerij aan de Hoofdgracht een vriendendienst. Die zou dan dateren uit de tijd dat zijn toen ongehuwde moeder beviel van Karel en diens broertje. Wellicht kreeg zij ondersteuning van bakkersfamilie Witsenburg, die woonde in de buurt. Maar dat is speculatief, ’t is niet te onderbouwen.”
Als hooggewaardeerd architect beperkte De Bazel zijn werkgebied noordelijk tot Alkmaar. Aan de Kennemerstraatweg staan enkele monumentale panden, die op zijn tekentafel ontstonden.
Met zijn onderzoek doet Rens Schendelaar een oproep aan de gemeente Den Helder om Karel de Bazel te vernoemen.
Noordhollands Dagblad, 22 oktober 2019
Meer informatie:
https://robscholtemuseum.nl/?s=Rens+Schendelaar
https://robscholtemuseum.nl/?s=Karel+de+Bazel