Menno van der Beek – Blessed be all metrical rules + Marjolijn de Cocq – Joost Zwagerman herinnerd in docu Voor Alles Bang Geweest + Loesje – Bookdating

6 maart 2019Gimmick, Home, Interview, Locatie, Media, Portretten0

Blessed be all metrical rules

‘Wat doet een jongen van een jaar of twintig uit Alkmaar, die moet erkennen over geen enkel talent als beeldend kunstenaar te beschikken, maar wiens fascinatie voor beeldende kunst onverminderd groot blijft? Die jongen kijkt eens rond, of er in de stad waar hij opgroeit kunstenaars wonen. In Alkmaar ben je dan al gauw uitgekeken. […]

Ik verhuisde in 1986 van Alkmaar naar Amsterdam en leerde daar via de dichter Koos Dalstra een groot aantal beeldend kunstenaars kennen: Peter Klashorst, Bart Domburg, Rob Scholte, Peter Giele, Sandra Derks, Aldert Mantje, Paul Blanca, Sonja Oudendijk, Irene Fortuyn, Rineke Dijkstra, Ab van Hanegem, Gerald van der Kaap, Maarten Ploeg – kortom, al die kunstenaars, die het inmiddels befaamde kunstenaarsklimaat in het midden van de jaren tachtig in Amsterdam belichaamden.’

Aldus Joost Zwagerman, in het nawoord van het heerlijk naar drukinkt geurende, fraai, kloek en vierkant uitgevoerde boek met gedichten en prozaflarden, die hij schreef bij beeldende kunstwerken van anderen: Beeld verplaatst. De beelden variëren van steriele maquettes, via prachtige stille portretfoto’s en haast abstracte lijnfiguren, tot plastische olieverven en absurde tekeningen in Oost Indische inkt. En daarbij schreef Joost Zwagerman door de jaren heen zijn verzen en flarden. Ooit werd Zwagerman erkend als voorman van de poëten, die in de jaren ’80 onder de naam ‘Maximalen’ trachtten de poëzie te revitaliseren. Helemaal ingevoerd in het handvest van de Maximalen ben ik niet, maar ik maak me sterk, dat in de teksten nog een en ander terug te vinden is van de idealen van de groep: onstuimige, vitale, het effect niet schuwende, vormvrije, door associërende dichtregels, en niet, zoals iemand zei, ‘het gemijmer over het stof op je tuinhekje.’

Neem ‘Na jaren’, bij ‘Na jaren’ van Pieter Bijwaard:

‘Vreet dit dan maar. / Ik werp je mijn rag. Doe er zelfs dik mee. // Verschalkte ooit je levensloop en deed het grijnzend. / Ik was je nar en je nacht. Bracht / Hulde aan je in mijn kikkervacht. Je aaide je / Te pletter. Ik amuseerde je het hof: grappen mesten vetter. / Geloofde blind toen jij een eed aanbracht. Trouw was wet / Ik woordblinde dommekracht. Paraaf gezet / En kende niet de letter. // Doe die vals slag nu maar zonder mij. / Kwaak me desnoods na als je me de trap aflacht.’

Of ‘Aan het woord’, bij ‘t-Mart’ van Hans op de Beeck:

‘Wilt u uw tas even openmaken? // Uw tas. // Mag ik uw bon zien? // De bon. / De kassabon graag. // Dit hier staat dus niet op de bon. // En dit ook niet. // Wilt u met mij meegaan. // Als u nu even meewerkt. // Dat is voor allebei het gemakkelijkst. // Die deur door graag. // Hier naar beneden. // Straks komt er iemand bij u. // Weet ik niet. // Meneer. // Dat zei ik net. // Ik weet niet hoelang. // Nee langer dan dat. Langer.’

Er zijn grote verschillen tussen de teksten, zoals ook bij de geciteerde gedichten: een door geassocieerd beeldensnoer tegenover een met minimale middelen neergezette, invoelbare scène. En soms zijn het flarden proza, lange coupletten, korte strofen, incidenteel metrisch en met spaarzaam rijm. Misschien is hier een man aan de gang met een enorm register aan stijlen, niet te stuiten in een veelheid aan opborrelende ideeën en formuleringen, maar ik citeer naast die mening ook voorzichtig de maestro, W.H. Auden: ‘Blessed be all metrical rules that forbid automatic responses / force us to have second thoughts, free from the fetters of self.’

Opgegroeid in een calvinistisch milieu in de jaren ’80 in Rotterdam, met veel boeken en zonder museumbezoek, ken ik maar één van de genoemde beroemde beeldend kunstenaars uit de boven geciteerde lijst, in casu Rob Scholte, en die dan alleen nog van een akelig bericht op het journaal. En zoals gewoonlijk ben ik enigszins ingenomen tegen de schrijver van het meest recente boekenweek geschenk, want ook dit keer presteerde daarmee weer een schrijver beneden zijn eigen en andermans niveau. Alleen Harry Mulisch wist in 2000 aan deze wetmatigheid te ontkomen, maar dat terzijde. Roeshoofd hemelt, een recent poëzieproject van Zwagerman, kon op allerlei juichende kritiek rekenen. Ik kende Zwagerman vooral als de door dezelfde Mulisch benoemde kroonprins van de roman (dat werkt nooit, in Nederland). Ik heb het idee, dat wie troost en in waarheid verstilde schoonheid zoekt in gedichten, zoals uw dienaar, misschien bij Mulisch beter af is. Of bij andere dichters.

De schrijver, de kunstenaar en de uitgever kunnen gerust zijn: dit boek zal niet verstoffen onderin mijn boekenkast, daar waar de planken voor de fors uitgevoerde werken zijn, tussen een foto encyclopedie van de eerste wereldoorlog en een uitgave van de sprookjes van Moeder de Gans die ik ooit van een tante kreeg. Ik zal het cadeau doen aan Trijn Romein uit Ede, één van de weinige beeldend kunstenaars, die ik ken.

Joost Zwagerman, Beeld verplaatst. Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam 2010, 152 blz., €25,00.

Liter, Jaargang 13, 2010, p. 64-65

https://www.dbnl.org/tekst/_lit006201001_01/_lit006201001_01_0090.php

Joost Zwagerman herinnerd in docu Voor Alles Bang Geweest

Zondag, op de dag. dat hij 55 zou zijn geworden, wordt de documentaire Joost Zwagerman – Voor Alles Bang Geweest van Coen Verbraak uitgezonden. ‘Ik had dat essay over zijn zelfmoord wel willen lezen.’

Enthousiast was hij, getalenteerd en inspirerend, aanstekelijk in zijn geestdrift voor beeldende kunst en literatuur. In de documentaire Joost Zwagerman – Voor alles bang geweest schetsen literaire vrienden een gloedvol beeld van de jonge schrijver, die in 2002 doorbrak met de sleutelroman Gimmick en zich zou manifesteren in proza, poëzie en essays, op podia en op televisie.

Maar over de beelden van de literaire sensatie van toen, door Harry Mulisch ‘een literaire zoon’ genoemd, hangt drie dubbele doem. Die van zijn zelfmoord, op 8 september 2015, op 51-jarige leeftijd – juist hij, die na een zelfmoordpoging van zijn vader vol vuur ten strijde was getrokken tegen suïcide.

Maar ook de doem van een bezetenheid, die vaak doorsloeg in obsessie, en de doem van het onvervulde verlangen nog die ene Grote Roman te schrijven, waarmee hij zich als romanschrijver zou revancheren. “Hij was beter dan hij dacht, maar minder dan hij hoopte,” zegt Bart Chabot in de documentaire. “Hij ging vliegend van start. Maar op een gegeven moment kwam er zand in de raderen.”

Buiten elke proportie

Toen bij Pauw de dood van Zwagerman bekend werd gemaakt, was interviewer en regisseur Coen Verbraak totaal overvallen. “Het was zo onverbloemd ook: zelfmoord. Ik wist niet, dat het zo slecht met hem ging. Ik had hem wel eens geïnterviewd. En ik had ook een keer een botsing met hem gehad, toen ik hem had gesproken over Anil Ramdas, van wie ik een profiel schreef voor Vrij Nederland.”

Zijn grote eloquentie imponeerde tot het eind toe, zijn zinnen vinden altijd heelhuids de punt

Ook hij kreeg te maken met het fenomeen van de nachtelijke mail tirades, waar iedereen in de documentaire het over heeft. Om 2.03 uur de eerste lange mail, om 3.40 uur weer een en om 4.10 uur nog een. “Waanzin aria’s,” zegt Chabot.

Verbraak zag de mails pas de volgende ochtend en dacht: wat is er met deze man? “Waarom reageert hij zo buiten elke proportie? Dat was in 2012 en het is me altijd bijgebleven. Navrant, dat die ruzie ook ging over zelfmoord. Zwagerman en Ramdas hadden op een Belgische website een fittie uitgevochten, waarin ze elkaar meldden, dat er niemand zat te wachten op andermans werk. Kort daarna pleegde Ramdas zelfmoord. Ik vroeg Joost, of hij zich daar vervelend bij had gevoeld.”

Zwagerman werd ontzettend kwaad. “Hij mailde: ‘Ga je me betichten en de zelfmoord van Anil op mijn conto schrijven?’ Het was zo’n gevoelige snaar. Nu weet ik: dat was midden in zijn slechte tijd, hij zat in een depressie. Maar ik heb nooit aan hem gezien, dat er zo’n worsteling onder dat bestaan heeft gelegen.”

Hoor je de opnamen van het interview, dat Tom Kellerhuis op 3 september had met Zwagerman voor HP/De Tijd, zegt Verbraak, dan klinkt hij volkomen coherent. “Die eloquentie van hem imponeerde tot het einde toe, zijn zinnen vinden altijd heelhuids de punt. Je hoort geen man, die over vijf dagen zelfmoord gaat plegen. Hij was zo’n begaafde spreker. Daarmee heeft hij iedereen een rad voor ogen gedraaid en leek het, of hij grip had op de dingen.”

Alleen maar verlies

Hij besloot de documentaire te maken, omdat hij Zwagerman het waard vindt nog eens naar om te kijken. “Hij was niet slechts een passant, die weer wegwaait in de wind. Het is erg jammer, dat het zo is afgelopen, die man had tachtig moeten worden en zich overal tegenaan moeten bemoeien. Ik had dat essay over zijn zelfmoord wel willen lezen, die had hij kunnen uitbenen en fileren. Zo’n einde is voor niks een oplossing, dat is alleen maar verlies.”

Voelbaar verdriet

Het was moeilijk om mensen tot medewerking te bewegen, mede door de gespannen verhoudingen na Zwagermans vechtscheiding in 2011 van Ariëlle Veerkamp, met wie hij drie kinderen had, en zijn nieuwe relatie met Maaike Pereboom, die zwanger van hem was.

“Ik wist niet, dat er kampen waren. Over en weer was het allemaal heel moeizaam en aanvankelijk mailde Maaike mensen, dat ze niet moesten meedoen aan mijn film. Toen ben ik een kopje thee met haar gaan drinken om uit te leggen, waar ik mee bezig was. Ik snap wel, dat Maaike denkt: laat het met rust. Zelf wilde ze niet meedoen. Over Joost praten op televisie ging voor haar een brug te ver.”

Ariëlle Veerman treedt wel voor het eerst in de openbaarheid en schetst een man van grote emoties. Verbraak: “Ik vind, dat ze dat koninklijk doet, zonder met modder te gooien, maar wel met voelbaar verdriet. Het is moeilijk om iemand te beschrijven met wie je het ook zwaar hebt gehad.”

Zij is het, die aan het eind van de film de bezwerende woorden uitspreekt, dat niemand schuld heeft aan Zwagermans dood: “Zelfs Joost niet,” zegt ze, “Hij is geregeerd door processen in zijn hoofd, die hij niet in de hand had. Er is geen schuldvraag.”

Opvallend is ook de bijdrage van kunstenares Sandra Derks – ‘Sammie’ uit Gimmick, de grote liefde van protagonist Raam. Zij vertelt hoe Zwagermans jarenlange obsessieve, en niet wederkerige, verliefdheid op haar zich in de laatste jaren van zijn leven opnieuw manifesteerde.

Doodspoëzie

Achteraf zijn veel gedichten van Zwagermans laatste bundel Wakend over god te lezen als ‘doodspoëzie’, zoals Peter Buwalda het noemt. Maar ook de laatste woorden van Voor alles bang geweest – het gedicht uit de bundel Voor alles uit 2014, waarvan Wende Snijders als eerbetoon aan Zwagerman een lied maakte – blijken een profetie.

Verbraak: “Voor alles bang geweest…, maar niet voor jou. Ik heb dat altijd als een liefdesliedje beluisterd. Als je dan beelden terugvindt, waarop Joost zelf zegt: ‘Maar niet voor jou… Wie is die jou dan? Misschien wel de dood’, dan wordt het even koud om je hart.”

De documentaire Joost Zwagerman – Voor alles bang geweest van Coen Verbraak is zondagavond om 20.15 uur te zien bij BNNVara op NPO 2. Zondag wordt ook de eerste Joost Zwagerman Essayprijs uitgereikt. Bij De Arbeiderspers verscheen Grote groet uit Zwagerland, met stukken van Zwagerman over Noord-Holland, samengesteld en ingeleid door Maria Vlaar.

AD, 18-11-18, 13:00 Laatste update: 13:07

https://www.ad.nl/amsterdam/joost-zwagerman-herinnerd-in-docu-voor-alles-bang-geweest~a60964d3/

Bookdating | Heb je al eens een boek van Mulisch zien flirten met eentje van Zwagerman

Joost Zwagerman herinnerd in docu Voor Alles Bang Geweest

Dit delen:

Plaats een reactie Reactie annuleren