Uit de as van engelen (4): De Wachters in het Boek Jubileeën

Het boek Jubileeën ontleent zijn naam uit het feit, dat het is opgebouwd uit blokken van 50 jaar, genaamd een Jubilee of jubeljaarperiode (zie https://nl.wikipedia.org/wiki/Jubeljaar). Het boek, dat ook onder de titel ‘Kleine Genesis’ bekend is, begint met de 16e dag van de derde maand in het eerste jaar van de Uittocht van de Kinderen van Israël uit Egypte, waar God Mozes roept op de top van de Berg Sinaï om hem de twee stenen tafelen van de Wet naast de opgeschreven geboden te geven. Mozes bleef 40 dagen en nachten op de berg en ontving lessen over het verleden en het toekomstige. God verklaart hem verder de indeling van de dagen van de Wet en getuigenissen, beveelt hem alles wat hij heeft gehoord op te schrijven in een boek en laat hem de Kinderen van Israël vermanen vanwege hun niet volgen van de Wet. Mozes bidt voor het volk, dat God zich erover mag erbarmen en niet de geest van Beliar (‘waardeloos’, zie https://nl.wikipedia.org/wiki/Belial) het laten beheersen. De Heer troost hem echter met een latere toekomst, waar Israël zich weer tot Hem zal wenden en beveelt hem de hele rede op de berg, het toekomstige naar de indeling van de tijd en naar de weken van de jubeljaren op te schrijven. De engel van het aangezicht, die voor het leger der Israëlieten uitging, schrijft het op Gods bevel voor Mozes op en neemt de (Hemelse) tafelen van de indeling der jaren van het begin der schepping tot wanneer het heiligdom van de Heer in Jeruzalem wordt opgebouwd.

The Book of Jubilees (foto bol.com)

Nu vertelt deze engel aan Mozes naar het woord van de Heer alles in volgorde vanaf de scheppingsgeschiedenis. Na de verdrijving van Adam en Eva uit Eden komen ze in het land Eldad, waar Adam zijn vrouw Heva bekent na het eerste jubeljaar. In het tweede jubileum baart Eva in de derde week Kaïn, in de vierde Abel en in de vijfde een dochter Avan. Kaïn doodt Abel in de eerste week van het derde jubilee op het veld, waarvoor God hem bestraft. De ouders treuren vier jaarweken om Abel. In het vierde jaar van de vijfde [jaar]week werd Seth geboren, in de zesde week een dochter Azura. Kaïn neemt zijn zuster Avan tot vrouw, zij baarde hem aan het eind van het vierde jubileum Enoch [dit is niet de bekende, zie Genesis 4:17], naar wie Kaïn een door hem in het eerste jaar van de eerste week van het vijfde jubileum (= jaar van de wereld 197) gebouwde stad noemt. Na de opsomming van de afstammelingen van Seth wordt bij de geboorte van Jared opgemerkt, dat toen de “Wachters” genoemde engelen des Heren op de Aarde neerdaalden om de mensen recht en rechtschapenheid te leren.

IV. 15 And in the second week of the tenth jubilee Mahalalel took unto him to wife Dînâh, the daughter of Barâkî’êl the daughter of his father’s brother, and she bare him a son in the third week in the sixth year, and he called his name Jared, for in his days the angels of the Lord descended on the earth, those who are named the Watchers, that they should instruct the children of men, and that they should do judgment and uprightness on the earth.

16 And in the eleventh jubilee Jared took to himself a wife, and her name was Bâraka, the daughter of Rûsûjâl, a daughter of his father’s brother, in the fourth week of this jubilee, and she bare him a son in the fifth week, in the fourth year of the jubilee, and he called his name Enoch.

17 And he was the first among men that are born on earth who learnt writing and knowledge and wisdom and who wrote down the signs of heaven according to the order of their months in a book, that men might know the seasons of the years according to the order of their separate months.

18 And he was the first to write a testimony, and he testified to the sons of men among the generations of the earth, and recounted the weeks of the jubilees, and made known to them the days of the years, and set in order the months and recounted the Sabbaths of the years as we made (them) known to him.

19 And what was and what will be he saw in a vision of his sleep, as it will happen to the children of men throughout their generations until the day of judgment; he saw and understood everything, and wrote his testimony, and placed the testimony on earth for all the children of men and for their generations.

20 And in the twelfth jubilee, in the seventh week thereof, he took to himself a wife, and her name was Ednî, the daughter of Dânêl, the daughter of his father’s brother, and in the sixth year in this week she bare him a son and he called his name Methuselah.

21 And he was moreover with the angels of God these six jubilees of years, and they showed him everything which is on earth and in the heavens, the rule of the sun, and he wrote down everything.

22 And he testified to the Watchers, who had sinned with the daughters of men; for these had begun to unite themselves, so as to be defiled, with the daughters of men, and Enoch testified against (them) all.

23 And he was taken from amongst the children of men, and we conducted him into the Garden of Eden in majesty and honour, and behold there he writeth down the condemnation and judgment of the world, and all the wickedness of the children of men.

V. 1 And it came to pass when the children of men began to multiply on the face of the earth and daughters were born unto them, that the angels of God saw them on a certain year of this jubilee, that they were beautiful to look upon; and they took themselves wives of all whom they chose, and they bare unto them sons and they were giants.

2 And lawlessness increased on the earth and all flesh corrupted its way, alike men and cattle and beasts and birds and everything that walketh on the earth – all of them corrupted their ways and their orders, and they began to devour each other, and lawlessness increased on the earth and every imagination of the thoughts of all men (was) thus evil continually.

3 And God looked upon the earth, and behold it was corrupt, and all flesh had corrupted its orders, and all that were upon the earth had wrought all manner of evil before His eyes.

4 And He said: “I shall destroy man and all flesh upon the face of the earth which I have created.”

5 But Noah found grace before the eyes of the Lord.

6 And against the angels whom He had sent upon the earth, He was exceedingly wroth, and He gave commandment to root them out of all their dominion, and He bade us to bind them in the depths of the earth, and behold they are bound in the midst of them, and are (kept) separate.

7 And against their sons went forth a command from before His face that they should be smitten with the sword, and be removed from under heaven.

8 And He said “My spirit will not always abide on man; for they also are flesh and their days shall be one hundred and twenty years.”

9 And He sent His sword into their midst that each should slay his neighbour, and they began to slay each other till they all fell by the sword and were destroyed from the earth.

10 And their fathers were witnesses (of their destruction), and after this they were bound in the depths of the earth for ever, until the day of the great condemnation, when judgment is executed on all those who have corrupted their ways and their works before the Lord.

11 And He [shall destroy] all from their places, and there [shall not be] left one of them whom He [shall not have] judged according to all their wickedness.

In het 27e jubileum in de tweede maand van het zesde jaar van de vijfde week [= Jaar 1308] gaat Noach in de ark. Naderhand geeft Noach een uitvoerige vermaning aan zijn kleinzoons, waarin hij terugblikt op de oorzaken van de Vloed.

VII, 21 For owing to these three things came the flood upon the earth, namely, owing to the fornication wherein the Watchers against the law of their ordinances went a whoring after the daughters of men, and took themselves wives of all which they chose: and they made the beginning of uncleanness.

22 And they begat sons the Nâphîdîm [i.e., the Nephilim], and they were all unlike [the text is probably corrupt], and they devoured one another: and the Giants slew the Nâphîl, and the Nâphîl slew the Eljô, and the Eljô mankind, and one man another.

23 And every one sold himself to work iniquity and to shed much blood, and the earth was filled with iniquity.

24 And after this they sinned against the beasts and birds, and all that moveth and walketh on the earth: and much blood was shed on the Earth, and every imagination and desire of men imagined vanity and evil continually.

25 And the Lord destroyed everything from off the face of the Earth; because of the wickedness of their deeds, and because of the blood which they had shed in the midst of the earth He destroyed everything.

26 And we were left, I and you, my sons, and everything that entered with us into the ark, and behold I see your works before me that ye do not walk in righteousness; for in the path of destruction ye have begun to walk, and ye are parting one from another, and are envious one of another, and (so it cometh) that ye are not in harmony, my sons, each with his brother.

27 For I see, and behold the demons have begun (their) seductions against you and against your children, and now I fear on your behalf, that after my death ye will shed the blood of men upon the earth, and that ye, too, will be destroyed from the face of the Earth.

28 For whoso sheddeth man’s blood, and whoso eateth the blood of any flesh, will all be destroyed from the Earth.

29 And there will not be left any man that eateth blood. Or that sheddeth the blood of man on the earth, Nor will there be left to him any seed or descendants living under heaven; For into Sheol will they go, And into the place of condemnation will they descend. And into the darkness of the deep will they all be removed by a violent death.

30 There shall be no blood seen upon you of all the blood there shall be all the days in which ye have killed any beasts or cattle or whatever flieth upon the earth, and work ye a good work to your souls by covering that which hath been shed on the face of the Earth.

Ancient Book of Jubilees (foto Amazon)

In hoofdstuk 8 wordt verteld, dat Kainam, de zoon van Arphaskad, een inscriptie vindt, die de voorvaderen op een rots hebben aangebracht, hem vertaalt en ontdekt, dat de wetenschappen van de wagen van de zon, en van de maan, en van de sterren, en van alle tekens van de Hemel erop staan, schrijft het over, maar vertelt niets er over, opdat Noach niet boos op hem zal worden. Aan het begin van de 33e jubilee delen de drie zonen van Noach de Aarde door loten onder elkaar in het bijzijn van een engel. Sems erfdeel is het meest gezegend, strekt zich uit tot de tuin Eden, met Sion en Sinaï, gemengd in koude en warmte, terwijl Japhets erfdeel koud en dat van Ham heet is.

X, 1 And in the third week of this jubilee the unclean demons began to lead astray the children of the sons of Noah, and to make to err and destroy them.

2 And the sons of Noah came to Noah their father, and they told him concerning the demons which were leading astray and blinding and slaying his sons’ sons.

3 And he prayed before the Lord his God, and said: “God of the spirits of all flesh, who hast shown mercy unto me, And hast saved me and my sons from the waters of the flood, And hast not caused me to perish as Thou didst the sons of perdition; For Thy grace hath been great towards me, And great hath been Thy mercy to my soul; Let Thy grace be lift up upon my sons, And let not wicked spirits rule over them Lest they should destroy them from the earth.

4 But do Thou bless me and my sons, that we may increase and multiply and replenish the earth.

5 And Thou knowest how Thy Watchers, the fathers of these spirits, acted in my day: and as for these spirits which are living, imprison them and hold them fast in the place of condemnation, and let them not bring destruction on the sons of thy servant, my God; for these are malignant, and created in order to destroy.

6 And let them not rule over the spirits of the living; for Thou alone canst exercise dominion over them. And let them not have power over the sons of the righteous from henceforth and for evermore.”

7 And the Lord our God bade us to bind all.

8 And the chief of the spirits, Mastêmâ, came and said: “Lord, Creator, let some of them remain before me, and let them hearken to my voice, and do all that I shall say unto them; for if some of them are not left to me, I shall not be able to execute the power of my will on the sons of men; for these are for corruption and leading astray before my judgment, for great is the wickedness of the sons of men.”

9 And He said: “Let the tenth part of them remain before him, and let nine parts descend into the place of condemnation.”

10 And one of us He commanded that we should teach Noah all their medicines; for He knew that they would not walk in uprightness, nor strive in righteousness.

11 And we did according to all His words: all the malignant evil ones we bound in the place of condemnation, and a tenth part of them we left that they might be subject before Satan on the earth.

12 And we explained to Noah all the medicines of their diseases, together with their seductions, how he might heal them with herbs of the earth.

13 And Noah wrote down all things in a book as we instructed him concerning every kind of medicine. Thus the evil spirits were precluded from (hurting) the sons of Noah.

14 And he gave all that he had written to Shem, his eldest son; for he loved him exceedingly above all his sons.

15 And Noah slept with his fathers, and was buried on Mount Lûbâr in the land of Ararat.

16 Nine hundred and fifty years he completed in his life, nineteen jubilees and two weeks and five years.

17 And in his life on earth he excelled the children of men save Enoch because of the righteousness, where in he was perfect. For Enoch’s office was ordained for a testimony to the generations of the world, so that he should recount all the deeds of generation unto generation, till the day of judgment.

Over de wachters wordt niet meer gesproken, wel over de opperduivel Mastema. Ten tijde van Phalek begint de bouw van de toren in het land Sinaar, waaraan ze 43 jaar lang bouwen; maar God verwart hun taal en ze verstrooien zich. Kanaän laat zich neer in het land Libanon, ondanks dat het Sem toebehoort en zijn vader en broers hem er van willen afhouden.

Bij de geboorte van Serug (in de 35e jubilee) beginnen de zonen van Noach met elkaar te strijden, bloed te vergieten en bloed te eten, steden te veroveren en slaven te verkopen. Ur bouwt de stad Ara van de Chaldeeën, naar zichzelf genoemd, en bedrijft afgodendienst. De vorst Mastema helpt daarbij en laat door zijn geesten allerlei misdaden uitvoeren.

Over Abraham wordt in de Hemel (op de 12e van de eerste maand in de zevende week van het eerste jaar van het 41e jubilee) lovend gesproken, dat hij de Heer bemint en gelovig en in alle aanvechting trouw is; maar de opperste Mastema stelt voor hem met het offeren van Izaak, die hij boven alles bemint, op de proef te stellen. Als Abraham de hand uitstrekt om het mes te nemen [om Izaak te offeren], beveelt God de Engel van het aangezicht hem tegen te houden. Als deze dat doet, schaamt de vorst Mastema zich.

Mozes keert in het tweede jaar van de tweede week van de 50e jubilee naar Egypte terug. Onderweg bij de Sinaï wil in de herberg de vorst Mastema hem doden. Door de Engel van het aangezicht gered doet hij vervolgens in Egypte tekens en wonderen tegen farao. De opperste Mastema ondersteunt de tovenaars, hij stookt op tot vervolging van de Israëlieten, maar tussen Egyptenaren en Israëlieten stelt zich de Engel van het aangezicht en redt de laatstgenoemden. De Heer voert hen door de zee, maar de Egyptenaren stort Hij in de afgrond, voor iedere omgekomen zuigeling duizend krachtige mannen. Op de 14e tot aan de 18e dag is Mastema gebonden achter de Israëlieten, op de 19e dag wordt hij losgelaten, opdat hij de Egyptenaren zal helpen en hen tenslotte in zee zal werpen. Op de 15e dag werd hij gebonden, opdat hij de Israëlieten, toen zij het gerei van zilver, goud en erts naast de kleren van de Egyptenaren meenamen, niet zou aanklagen. Hiermee is de vertelling ten einde.

The Book of Jubilees (foto bol.com)

Mastema (https://en.wikipedia.org/wiki/Mastema) betekent haat, vijandschap of vervolging en komt voor in Hosea 9:7-8, vertaald als vijandschap in NBG. Gesproken wordt in vers 8 over de WACHTER over Efraïm bij mijn God, de profeet, maar deze vermelding van de wachter wordt niet in andere vertalingen bevestigd: volgens de NRSV is de profeet een ‘sentinel’ voor mijn God over Efraïm (wat slechts een ander woord voor wachter is), in JB heet het: Efraïm ‘watches’ de tent van de profeet, zoals ook Canisius: Efraïm loert aan de tent van de profeet. Het is dus de vraag wat het onderwerp is: Efraïm of de profeet. Andere vertalingen zijn: De profeet, die in dienst van God waakt over Efraïm (https://bijbel.eo.nl/bijbel/hosea/9), in het Engels: The prophet, along with my God, is the watchman over Ephraim (NIV), The prophet is a watchman over Israel for my God (NLT), The prophet is the watchman of Ephraim with my God (ESV), The prophet is Ephraim’s watchman, along with my God (BSB), Ephraim was a watchman with my God, a prophet (NASB), The watchman of Ephraim is with my God; But the prophet (NKJV), The watchman of Ephraim was with my God: but the prophet (KJB), Ephraim’s watchman is with my God, Yet the prophet (CSB), Israel, the LORD sent me to look after you, But you trap his prophets (CEV), God has sent me as a prophet to warn his people Israel (GNT), Ephraim’s watchman is with my God, The prophet (HCSB), While Ephraim stands watch with my God, the prophet (ISV), The prophet is a watchman over Ephraim on behalf of God, (NETB), A prophet watches over Ephraim with my God, (NHEB), Prophets are God’s watchmen over Ephraim (GWT), Ephraim is a watchman with my God, As for the prophet, (JPST), Ephraim was a watchman with my God, a prophet, (NAS), The watchman of Ephraim was with my God (KJ2000B), The watchman of Ephraim was with my God: but the prophet (AKJV), Ephraim was a watchman with my God: as for the prophet, (ASV), The watchman of Ephraim was with God: the prophet (BST), The watchman of Ephraim was with my God: the prophet (DRB), Is Ephraim a watchman with my God? [nay] the prophet (DBT), Ephraim was a watchman with my God: as for the prophet, (ERV), The watchman of Ephraim was with my God: but the prophet (WBT), A prophet watches over Ephraim with my God, (WEB), Ephraim is looking away from My God, The prophet! (YLT) (https://biblehub.com/hosea/9-8.htm)

In aflevering 2 hebben we gezien, dat de Wachters voor het eerst worden genoemd in de Bijbel in het boek Daniël, een van de laatste boeken van het Oude Testament. Volgens de DDD is de betekenis van “wachter” (als een Hemels wezen in het boek Daniël) verzekerd door de juxtapositie met ‘heilige’ (holy one) en het statement, dat hij neerdaalde uit de Hemel. De ‘Wachters’ komen ruimschoots voor in Joodse literatuur van de Hellinistische en vroege Romeinse periode. De beroemdste vermelding is in het ‘Boek van de Wachters’ (1 Henoch 1-36), waar de term wordt gebruikt voor de gevallen engelen. Het Boek van Henoch is een uitwerking van het verhaal van de ‘zonen van God’ van Genesis 6, die vrouwen namen van de kinderen der mensen. De episode in Genesis is elliptisch en wordt gepresenteerd zonder duidelijk oordeel. De nakomelingen van de ‘zonen van God’ worden gepresenteerd in een positief licht als “de geweldigen uit de voortijd, mannen van naam” (helden van vroeger, mensen van faam). In het boek Henoch is de actie van de Wachters echter duidelijk opstandig. Ze zweren een eed en binden elkaar met vloeken niet hun plan te veranderen. Ze zweren samen om mensenvrouwen te nemen en 200 van hen dalen af van de berg Hermon. Ze hebben gemeenschap met vrouwen en verwekken reuzen, die averij op aarde veroorzaken. De Wachters delen verboden openbaring mee, over astrologie, wortels en toverspreuken en het maken van wapens. Toen de aarde uitriep naar de Heer, werden de aartsengelen gezonden om de Wachters op te sluiten onder de Aarde om het laatste oordeel af te wachten. De Wachters deden toen een beroep op Henoch om ten behoeve van hen te bemiddelen, maar hij wordt geïnstrueerd hen te vertellen, dat zij zouden moeten bemiddelen ten behoeve van mensen en niet mensen voor hen (1 Henoch 1:52). De geesten van de reuzen moeten op Aarde blijven als boze geesten om de mensheid te verstoren (15:8 – 16:1).

The Book of Jubilees (foto Wordery)

Een variant van dit verhaal in het Boek Jubileeën laat de Wachters neerdalen om de mensen te leren wat juist en rechtvaardig op aarde is (3:15). Ze worden pas corrupt, wanneer ze de dochters der mensen zien (5:1). De boze geesten hebben hier een leider, Mastema, die God overhaalt om een tiende van de boze geesten achter te laten op aarde om de mensheid te corrumperen en op het verkeerde pad te brengen.

De term ‘Wachters’ komt voor in het Hebreeuws in de Codex van Damascus met referentie naar de val van “de Hemelwachters”, een frase gebruikt in 1 Henoch. Verdere attestaties met referentie naar de gevallen engelen zijn te vinden in het Testament van Reuben en dat van Naphtali (Grieks ἐγρήγοροι). Deze wezens worden niet altijd ‘Wachters’ genoemd; vergelijk de ‘Pesher over Azazel en de Engelen’ uit Qumran en het statement in 2 Petrus 2:4 dat “God de engelen niet spaarde toen zij zondigden.”

De naam “Wachters” is echter niet beperkt tot de gevallen engelen. Diverse passages in 1 Henoch spreken van engelen “die waken (watch)” of “die niet slapen” (bijvoorbeeld de vier aartsengelen in 20:1). Het Aramese […] wordt ook gevonden in 1 Henoch 22:6 met referentie tot Rafael, en nogmaals in 93:2 (meervoud), waar de Griekse en Ethiopische versies “engel” hebben. In 2 Henoch 18 (Slavische Henoch) zijn de “Grigori” (ἐγρήγοροι) gelokaliseerd in de vijfde Hemel. Terwijl “200 prinsen” van hen zijn gevallen, hervatte de rest de Hemelse liturgie. De Hebreeuwse 3 Henoch (Sefer Hekalot), gedateerd in de vijfde of zesde eeuw bespreekt de “vier grote prinsen genaamd Wachters en heiligen”, met specifieke referentie aan Daniël 4. Wachters en heiligen worden vaak tezamen vermeld.

De oudste niet Bijbelse attestaties zijn waarschijnlijk die in het “Boek van de Wachters”, gedateerd vanaf ergens in de derde eeuw Voor Christus. Er zijn aanwijzingen dat het verhaal zoals te vinden in 1 Henoch oudere bronnen combineert, waarvan een de leider Semihazah noemt en focust op de zonde van de verboden verkeer met mensenvrouwen, terwijl de andere hem Asael of Azazel noemt en de zonde van de verboden onthulling benadrukt. Geen deel van het verhaal te vinden in 1 Henoch echter wordt voorondersteld in Genesis, aangezien het Genesis verhaal zelfs niet de acties van de ‘zonen van God’ als zondig veroordeeld.

Pogingen om de Wachters te identificeren in eerder materiaal (zoals ik boven deed met Hosea 9:8) zijn tot dusver niet doorslaggevend. Sommigen hebben gesuggereerd dat de Wachters Hemelse wezens waren, vereerd in cultus te Jeruzalem voor de ballingschap, maar opzettelijk onderdrukt in meest van de Masoretische Bijbel. Geen van de voorgestelde identificaties in de Hebreeuwse Bijbel vóór Daniël is echter overtuigend. Het idee van beschermende goden of engelen was ruim bekend in de antieke wereld en verschijnt weer in Daniël 10-12, maar we hebben geen enkele betrouwbaar geval van het gebruik van het woord in die context. Enige Bijbelse precedenten voor de notie van engelwezens als ‘wakende wezens’, maar met andere terminologie zijn voorgesteld. De meest opmerkelijke is Zech 4:10, die refereert aan de zeven “ogen van de Heer, die de ganse aarde doorlopen”. De Wachters hadden echter nooit deze functie in Daniël of de niet canonieke literatuur. Een behulpzamere Bijbelse passage is te vinden in Psalmen 121:4: “Zie, de Bewaarder van Israël sluimert noch slaapt,” met referentie aan Jahweh zelf (121:5: “De Heer is uw Bewaarder (…)”). De “engelen, die wacht houden” (1 Henoch 20:1) delen deze goddelijke karakteristiek, en de klasse van hemelwezens bekend als Wachters kunnen op deze manier zijn genaamd. Hun functie overlapt met die van de engelen in zoverre, dat ze een Goddelijke boodschap overbrengen op aarde, maar ze werden kennelijk beschouwd als een afzonderlijke klasse van engelwezens.

Interesse in dergelijke intermediaire wezens was wijdverbreid in heidense zowel als Joodse kringen in de Perzische en Hellinistische perioden. Hesiodus zegt in Werken en Dagen, 252f: “Zeus heeft driemaal tienduizend geesten, wachters van sterfelijke mensen, en deze houden toezicht op foute oordelen en daden als zij ronddwalen, gekleed in mist, over heel de aarde.” Het woord gebruikt voor wachters (φύλακες) is niet hetzelfde als dat gebruikt in Daniël of Henoch. De meest intrigerende heidense parallel tot de Wachters is te vinden in de Fenicische Geschiedenis van Philo Byblios, die refereert aan de ‘Zophasemin’ (vaak gecorrigeerd tot Zophesamin) = Hemelse observeerders. Deze wezens worden vermeld in de context van een kosmogonie en ze zijn geen functie toegewezen, wat kan worden vergeleken met de Joodse Wachters, maar Philo’s gehelleniseerde verslag echter doet nauwelijks recht aan hun rol in de Fenicische mythologie. Geen conclusies kunnen worden gebaseerd op zo’n enigmatische referentie echter. Andere (niet overtuigende) heidense parallellen, die zijn gesuggereerd omvatten “de veelogige Amesha Spenta’s” van het Zoroastrianisme en de planetaire goden van de Chaldeeën in Diodorus Siculus 2.30. [JJ Collins, in DDD, 1681 – 1685]

Voor de tekst van het ‘ Book of Jubilees’, zie https://www.sacred-texts.com/bib/jub/index.htm.

Referenties

Prophet, Elizabeth Clare, Fallen Angels and the Origins of Evil, 2000 (PDF).
Rönsch, Hermann, Das Buch der Jubiläen oder Die kleine Genesis, Amsterdam 1970 (= Leipzig 1874).
Toorn, Karel van der (edited by), (DDD) Dictionary of Deities and Demons in the Bible, Leiden 1995.

Meer informatie
https://robscholtemuseum.nl/cor-hendriks-uit-de-as-van-engelen-(1) inleiding/
https://robscholtemuseum.nl/cor-hendriks-uit-de-as-van-engelen-(2)-het-boek-van-henoch/
https://robscholtemuseum.nl/cor-hendriks-uit-de-as-van-engelen-(3)-de-gevallen-engelen/