Cor Hendriks – Regenboognamen (Folklore of the Rainbow) en de relatie met geslachtsverandering (met PDF)

Een paar jaar geleden, toen ik onderzoek deed naar het spreekwoord ‘Als het regent en de zon schijnt…’ (zie https://robscholtemuseum.nl/cor-hendriks-als-het-regent-en-de-zon-schijnt-38-conclusie-with-english-summary/), heb ik ook onderzoek gedaan naar het zeer verwante onderwerp van de folklore van de regenboog. Behalve namen en spreekwoorden omhelst dit ook geloven, vroeger vaak bijgelovigheden genoemd, die moeilijker te achterhalen zijn dan varianten van namen en spreekwoorden. Het onderzoek begon met het in kaart brengen van de namen van de regenboog op dezelfde manier als ik heb gedaan bij het lieveheersbeestje (zie https://robscholtemuseum.nl/?s=lieveheersbeestje). Hierbij bleek een opmerkelijk verschijnsel. Zoals we zagen bij het lieveheersbeestje zijn er legio lokale namen en varianten van namen. Ook bij de regenboog is dit het geval; een uitzondering erop echter vormen de Germaans talige landen, waar slechts één benaming te vinden is, regenboog, waarvan de oudste notering te vinden is in een Bijbelvertaling van de Engelse koning Alfred. In andere talen is daarentegen een grote variatie.

Door mijn werkzaamheden voor deze site is het onderzoek stil komen te liggen en het werkbestand, dat ik in die tijd aanlegde, heb ik (zonder correcties) omgezet in een PDF, die onderaan dit artikel is bijgevoegd. Het bestand bestaat uit diverse onderdelen. Eerst volgt en lijst van namen van de regenboog naar land (p. 1-17). Helaas zijn niet alle lettertekens in de PDF zichtbaar (wel de fonetische weergave). Dan volgt een overzicht van de namen in de linguïstische atlassen van Frankrijk, Italië en Spanje (p. 18-31). Daarna volgt een deel met de titel ‘Geloven rond de regenboog’ (p. 32-50). Het deel over de ‘Geschiedenis van het onderzoek’ is niet verder gekomen dan de eerste regel (p. 51).

Hierna volgt Deel II, een meer systematische benadering, die de verschillende vormen van de namen en geloven behandelt: de boog, de brug naar de hemel, de slang, het aanwijzen van schatten, tweede regenboog, taboe op het wijzen naar de regenboog, het weer en voorspellingen, de kleuren (70), kinderrijmen (72), geslachtsverandering (74), uitdrukkingen (77), oost, west – morgen, avond rijmen (79), het drinken van de regenboog (91), het laten verdwijnen van de regenboog (94), schadelijke gevolgen (97), gunstige gevolgen (98), diversen.

gabriel tamaya – regnboga brycg (rainbow bridge)

Over het algemeen is de houding t.o.v. de regenboog negatief. De regenboog is een illusie, een chimaera, die men niet moet najagen, zoals in het Engelse spreekwoord ‘chasing rainbows’. Het Ierse idee van een pot met goud aan de voet van de regenboog hoort hierbij, want die pot is net zo illusoir als de regenboog zelf. In het Engels betekent ‘over the rainbow’ gek zijn. Vaak wordt de regenboog gezien als een demon of een demonische kracht, waarvoor je jezelf moet hoeden. Bij veel primitieve volken wordt de regenboog gezien als een gigantische serpent, een slang, die allerlei schadelijke invloeden uitoefent, die het water opzuigt, mensen ontvoert of ziek maakt.

De regenboog wordt gezien als een brug of een trap naar een andere wereld, een wonderland, een heerlijke wereld van overvloed, maar het is het rijk der doden, waar een normaal mens niets te zoeken heeft.

De Regenboog en Geslachtsverandering

In het Rijnland wordt gezegd: ‘Wenn en Bu [jongen] mir em Korb voll Wasser [lekkend mandje] unnerm R[egenbogen] dorchläft (-läuft), dann werd er en Mädche (und vom Mädchen umgekehrt)’. Tegen de kinderen zegt men: ‘wann e Bibche unnerm R[egenbogen] dorggeht, werd’s en Mädche.’ In Westbohemen is het gevaarlijk voor een meisje onder de zeven om onder een regenboog door te springen, want dan kan ze een jongen worden. Zonder opgave van de leeftijd wordt hetzelfde in Westfalen verteld, waarbij wordt verwezen naar de sage van de wilde Johanne in Gravenhorst bij Münster. In de Jura Bernois (in Suisse Romande) bestaat het vreemde geloof, dat de jongen of het meisje dat erin slaagt zijn of haar muts over de regenboog te gooien van geslacht verandert. In Courfaivre is het voldoende om de regenboog te kruisen. Gevraagd wordt: ‘Tyin ā s kə t’é alè tchinpè tè kāl chu l’èrbouè an lè tchèpèl də Sin Grā? (Quand es-tu allée jeter ton bonnet sur l’arc-en-ciel à la chapelle de St-Grat [entre Mervelier et Montsevelier]’? aan een meisje, dat het gedrag van een jongen vertoont: een toespeling op het geloof, dat een meisje een jongen kan worden als ze haar muts werpt over een regenboog, die over de genoemde kapel staat. ‘Tchinp tè kap outr l’èrboua, è pœ t vœ vni è-n bèchat (jette ton bonnet par-dessus l’arc-en-ciel, et tu deviendras une fille)’, zegt men tegen de kleine jongens, wanneer men een regenboog ziet.

In Frankrijk was het veranderen van geslacht bij het onder een regenboog doorgaan al in de 16e eeuw bekend: ‘Il me fasche que vous en aymez d’autre plus que moy. – Toy n’estant femme, de quoy te plains-tu? – Et si je passois sous l’ar-en-ciel, et que quelque accident me changeast quelque jour? – Pleust à Dieu! car tu m’osterois de l’entendement ceste detresse.’

In Italië verandert wie over de regenboog springt of eronder door gaat van geslacht. Er bestaan diverse uitdrukkingen voor: van vóór 1698 is ‘cavalcare l’arcobaleno (mutar sesso)’, lett. ‘de regenboog berijden’, uit 1733 is ‘passar sotto l’arcobaleno’ (er onder doorgaan), uit 1741 ‘attraversare l’arcobaleno’ (doorkruisen).

In de Elzas zegt men, dat als een meisje haar muts over de regenboog gooit, ze meteen in een jongen verandert. In Haute-Loire verandert iemand, die onder de regenboog door loopt, van geslacht. Dit geloof bestaat ook bij de Serven en Albanezen. In Bulgaarse sagen wordt gezegd, dat als je onder een regenboog doorloopt je van geslacht verandert: als je een man bent, begin je te denken als een vrouw, en als je een vrouw bent, begin je te denken als een man. Hoewel de meeste mensen in de hoofdstad niet in dit bijgeloof geloven, plagen sommigen elkaar en maken grappen.

Op de Canarische Eilanden is opgetekend: Als men pist aan de voet van de regenboog, dan verander je van geslacht. In Andalucia gebeurt dit als je pist, terwijl er een regenboog is of als je eronder staat. Ook in Griekenland was er een jongen zo brutaal (want het is een belediging van de regenboog) om over de regenboog te springen. Meteen veranderde hij van een ferme knaap in een zeer mooie vrouw, maar zo delicaat en zwak, dat ze geen man van zich af kon houden. Het is een in Griekenland zeer verbreid voorkomend geloof, dat wie over de regenboog springt, van geslacht verandert. [De seksverandering komen we tegen in de mythe van Teiresias, die eens twee slangen zag copuleren. Toen ze hem aanvielen, sloeg hij met zijn staf en doodde het vrouwtje. Hierop veranderde hij in een vrouw en werd een bekende hoer. Maar 7 jaar later zag hij op dezelfde plek [!] hetzelfde schouwspel en herkreeg zijn mannelijkheid door het mannetje te doden. Als beloning voor de opmerking, dat vrouwen 9 x zo veel van seks genieten, gaf Zeus hem de zienersgave.]

In Servië mag men niet schijten tijdens een regenboog, anders verandert dat wat naar buiten komt in een serpent. Wie op dat moment watert, diens teelballen verzakken.

Rainbow King

Bij de Nago’s wordt een sprookje verteld over een jongen, die zo mooi was dat hij voor een meisje werd gehouden. De koning sluit hem op in een huis, maar de jongen weet te ontsnappen en verbergt zich in het woud in de boom van de regenboog (Odchoumaré), die ’s avonds thuis kwam en de jongen na het horen van zijn verhaal veranderde in een meisje. In een variant is het de ‘meester van de rivier’, die de jongen in een meisje verandert. Het omgekeerde, de verandering van meisje in jongen, is een zeer verspreid voorkomend thema en door Aarne/Thompson opgenomen as type AT 514: The Shift of Sex. The sister becomes a soldier in place of her brother. Marries the daughter of the king. She is driven away [omdat ze de prinses niet kan bevredigen] and rescued by her companions. The change of sex [takes place] in the ogress’ house [Mot. D11]. Marriage with the princess. Voorbeelden van dit type zijn opgetekend in Finland, Lithouwen, Noorwegen, Denemarken, Schotland, Ierland, Spanje, Roemenië, Polen, Griekenland, Turkije, Indonesië, etc. Een voorbeeld is het Roemeense sprookje Cu un împărat (‘Met een keizer’), waarin de jongste van de drie dochters van een keizer (die met één oog huilt en het andere lacht, omdat hij geen zonen heeft) verkleed als soldaat bij een andere keizer in dienst komt, wiens dochter verliefd op haar wordt en met haar wil trouwen. Het huwelijk blijft echter onvolledig en de soldaat wordt op een mission impossible gezonden, maar ze weet de draak te vergiftigen, verdwaalt op de terugweg in de woestijn, vindt een kluis, waar ze het brood en de wijn van de kluizenaar opmaakt. Wanneer hij thuiskomt en dit mist, vervloekt hij de rover, dat deze van geslacht verandert. Zo komt het meisje als man terug en alles is oké.
In een Finse versie wordt de soldaat, die de prinses niet weet te bevredigen, in de oorlog gestuurd. Op de terugweg is ze door hoge nood gedwongen een heksen hut in te gaan en ontlast zich daar. Als de heks thuiskomt, is ze woedend en wreekt zich op degene, die haar hut bevuilde, door diens sekse te veranderen.
In een Griekse versie wordt het meisje tijdens de ‘magische vlucht’ (cf. AT 313) door de reuzen een vloek na geslingerd om van sekse te veranderen. In een variant uit Euboia is de held een man, die mooi op de citer kan spelen, maar de Nereïden beledigt door niet voor hen te willen spelen, waarop ze hem vervloeken: ‘Als je een man bent, word je een vrouw en als je een vrouw bent, word je een man.’ De vrouw geworden man wordt soldaat, trouwt een prinses, wordt, als hij haar niet kan bevredigen door haar vader om een toverappel gestuurd bij een reusachtige neger. Wanneer deze wordt overwonnen, vloekt hij met dezelfde vloek.
In een Albaanse versie is een jongste dochter in militaire dienst gegaan in plaats van haar vader, onderscheidt zich, de prinses wil met haar trouwen, etc. Ze wordt uitgezonden, overwint een mensenetende Lamia, evenals een woeste merrie en tenslotte haalt ze tribuut bij een stel serpenten, die haar met de geslachtsverandering vervloeken. Hetzelfde patroon heeft een Kaukasische versie; hier wordt het meisje vervloekt door een in zee levende buffel van wie ze de melk moet halen. In een ander Albaans sprookje wou de koning zo graag een zoon, dat toen het een dochter bleek, zij de koning werd voorgesteld als zoon. Het meisje, geholpen door haar paard van het Djinn geslacht, zorgt ervoor vervloekt te worden door de Djinn en wordt zo de begeerde zoon.
Turkse varianten van dit verhaal zijn door Eberhard en Boratav opgenomen als type EB 97: ‘Der weinende Granatapfel’. De vrouw van de padisjah voedt haar dochter als zoon op uit vrees voor de toorn van haar man. Als de besnijdenis wordt voorbereid, vlucht het meisje op een ‘goed paard’, gaat in dienst bij een vreemde padisjah, krijgt de jongste dochter toegezegd als beloning voor ‘zijn’ daden. Deze heeft een bovennatuurlijke minnaar, die haar aanraadt van de vrijer drie toverdingen te verlangen. Bij het bezorgen van een van deze dingen wordt de vrijer als gevolg van een vloek van de reus in een man veranderd. Als alle toverdingen bezorgd zijn, is de tover van de minnaar gebroken en de prinses trouwt met de vrijer.
In Bulgarije zijn een zestal versies van dit verhaal opgetekend. De koningin baart in plaats van de verwachte zoon een dochter en geeft hem uit vrees voor haar man uit voor een jongen. De zogenaamde zoon ontvlucht het huis, wanneer zijn vader hem wil trouwen. Met de hulp van een (door een dankbare slang geschonken) toverpaard wint hij een prinses (cf. AT 530 II), die, ontevreden over haar mans prestatie in de huwelijksnacht, van haar vader verlangt, dat hij hem ombrengt. Op gevaarlijke beproevingen uitgestuurd (een wilde merrie inrijden; helend levenswater halen, een gouden appel uit de tuin van de Lamia brengen), wordt het heldenmeisje op de laatste tocht door de Lamia (Draak, Samodiva) vervloekt [op bovenstaande wijze] en verandert in een man.

Zie voor de volledige tekst met noten de bijgevoegde PDF, p. 74-77.

Rare Fire Rainbow Over Singapore van AmoMama Nostalgia

Op Facebook kwam ik een recent videootje tegen van een zeldzaam natuurverschijnsel, een gedeeltelijke regenboog (zie in de PDF p. 68), zie de video (4:46) ‘Rare Fire Rainbow Over Singapore’ van AmoMama Nostalgia on Friday.

AmoMama Nostalgia – Rare Fire Rainbow Over Singapore

Facebook, February 8th 2019

https://www.facebook.com/AmoMamaNostalgia/videos/379535009294700/?v=379535009294700

PDF:
Cor Hendriks – Regenboognamen (Folklore of the Rainbow)

Meer informatie:
https://robscholtemuseum.nl/?s=Als+het+regent+en+de+zon+schijnt