Valerie Maas – Erotiek in de kunst naar aanleiding van de godin Venus geschilderd door Titiaan

Venus is een Romeinse godin, zij is de godin van de liefde en de vruchtbaarheid. (1) Daarnaast symboliseert zij ook de seksuele aantrekkingskracht en het genot van een liefdesdaad. (2) De naam Venus wordt vaak gebruikt om een vrouw naakt af te beelden. Hierbij wordt dan een Venus afgebeeld zonder mythologisch of symbolische betekenis (1).
Venus was dus een excuus om een naakte vrouw af te beelden. Deze studie van het vrouwelijk naakt kwam tot ontwikkeling in de Renaissance. Een voorbeeld hiervan is Venus van Urbino (1538) geschilderd door Titiaan (2) (1487-1576) (3). Op dit schilderij is een vrouw te zien wie achterover leunt op gekreukelde lakens (3). De houding van Venus is waarschijnlijk ontleend aan een van de schilderijen van Giorgione (4) (1476/78-1510) (3), Slapende Venus (1510). Venus van Urbino heeft haar hand op haar geslachtsdeel. Ze verbergt, betast of streelt het. Ditzelfde gebaar zie je bij de Slapende Venus van Giorgione. Achter Venus van Urbino zijn twee dienstmeisjes afgebeeld en bij haar voeten ligt een slapende hond. Venus kijkt de toeschouwer aan. Titiaan heeft ervoor gezorgd dat je als toeschouwer een sterke neiging tot aanraken hebt (4).
Het schilderij is in opdracht gemaakt voor Guidobaldo della Rovere (3) (1514-1574) (5). Het schilderij is waarschijnlijk bedoeld om op te hangen in zijn bruidskamer (6). Deze ‘naakte vrouw’, zoals Rovere haar zou noemen (3), zou bedoeld zijn om de lusten bij hem op te wekken (6).
In de zestiende eeuw, waarin Venus van Urbino geschilderd is, kwam er een nieuwe opvatting over seksualiteit en een nieuw type prostituee. Een courtisane is een vrouw die iets wist over literatuur en de kunsten. Ze was vaak te gast op recepties in hogere klassen. Venus van Urbino wordt ook wel als courtisane gezien (4).
Deze Venus van Titiaan is jarenlang een bron geweest voor andere kunstenaars (4).
Manet (1832-1883) gebruikte de Venus van Urbino als een van de inspiratiebronnen voor het schilderij Olympia (1862-1863). Hier is een naakte vrouw afgebeeld als prostituee. In 1865 was het schilderij te zien op de Salon van Parijs. Het was een schandaal. Het schilderij van Olympia, als slanke en jonge prostituee, stond tegenover de andere schilderijen waarop volle vrouwen afgebeeld werden als godin (3). Het was een schandaal, omdat in de negentiende eeuw de romantici het vrouw naakt lieten zien, vol hartstocht (4). Dit zijn dus de volle vrouwen afgebeeld als godin. Een voorbeeld hiervan is Geboorte van Venus (1863) van Alexandre Cabanel (7). De vrouw is afgebeeld als Venus, maar wel met hartstocht.
De hand van Olympia ligt net als die van Venus van Urbino bij het geslachtsdeel. Het enige verschil is dat de hand van Venus van Urbino op het geslachtdeel ligt, terwijl die van Olympia er iets voor ligt, deze rust op haar dij. Ook Olympia kijkt net als Venus van Urbino naar de toeschouwer (4).
Na Manet heeft Rob Scholte (1958) zich ook laten inspireren door Venus van Urbino van Titiaan en door het schilderij van Manet Olympia. Hij maakte verschillende werken geïnspireerd op deze schilderijen, dit zijn Olympia, Utopia, Kenya, Chlamydia, Nostalgia en Melancholia. Op een van deze werken, Utopia (1986), is de vrouw een houten pop die op een bank ligt. Deze vrouw kijkt de toeschouwer aan, net als Venus van Urbino en Olympia deden. De zwarte kat en de man op de achtergrond van het schilderij van Manet komen in Utopia terug. (8)
Het valt op dat het verbeelden van erotiek, in dit geval naakte vrouwen, steeds gemakkelijker wordt. Op het schilderij, Venus van Urbino van Titiaan is een naakte vrouw afgebeeld. Zij wordt tot Venus gedoopt, omdat hij dan een vrouw naakt kon afbeelden. Het mythologische verhaal van Venus zie je nergens in terug. Daarna, vanaf het realisme, worden er steeds meer erotische schilderijen gemaakt, al waren ze vaak in die tijd nog wel shockerend. Hierna werd er ook geen excuus meer gezocht, zoals een mythologie. Het is gewoon een naakte vrouw, zoals op het schilderij van Manet, Olympia. De taboe is zo goed als verdwenen.

(1) Hall J. (2011) Hall’s Iconografisch Handboek; onderwerpen, symbolen en motieven in de beeldende kunst. Leiden: Primavera Pers
(2) Moormann E.M. & Uitterhoeve W. (2007) Van Alexander tot Zeus; figuren uit de klassieke mythologie en geschiedenis, met hun voortleven na de oudheid. Amsterdam: Sun
(3) Honour H. & Fleming J. (2009) Algemene kunstgeschiedenis. Amsterdam: Meulenhoff
(4) Devisscher, H. (2003) Venus ontsluierd; De Venus van Urbino van Titiaan. Italië: Europalia.
(5) http://www.treccani.it/enciclopedia/guidobaldo-ii-della-rovere-duca-d-urbino/ (Geraadpleegd op 7 september 2013)
(6) http://www.trouw.nl/tr/nl/4512/cultuur/archief/article/detail/1778828/2003/11/24/ook-zonder-sluier-is-venus-een-raadsel. dhtml (Geraadpleegd op 7 september 2013)
(7) Webb, P. (1979) The Erotic Arts. London: Secker & Warburg Ltd
(8) Museum Boymans-van Beuningen Rotterdam (1988) Rob Scholte; how to star. Rotterdam: Museum Boymans-van Beuningen.
(9) http://www.musee-orsay.fr/fr/collections/catalogue-des-oeuvres/resultat-collection.html?no_cache=1&zoom=1&tx_ damzoom_pi1%5Bzoom%5D=0&tx_damzoom_pi1%5BxmlId%5D=000098&tx_damzoom_pi1%5Bback%5D=fr%2Fcollections%2Fc atalogue-des-oeuvres%2Fresultat-collection.html%3Fno_cache%3D1%26zsz%3D9 (Geraadpleegd op 12 september 2013)

Giorgione – Slapende Venus, 1510 Olieverf op doek 108,5 cm x 175 cm
Gemäldegalerie Alte Meister, Dresden (4)

Titiaan – Venus van Urbino, 1538 Olieverf op doek 119,4 cm x 165,1 cm
Uffizi, Florence (4)

Edouard Manet – Olympia, 1862-1863 Olieverf op doek 130 cm x 190 cm
Musée d’Orsay, Parijs (9)

Alexandre Cabanel – Geboorte van Venus, 1863 Olieverf op doek 130 cm x 225 cm
Musée d’Orsay, Parijs (9)

Rob Scholte – Utopia, 1986 Acrylverf op doek 155 cm x 250 cm
Museum Boymans-van Beuningen, Rotterdam (8)

https://valeriemaasvm.files.wordpress.com/2013/09/14-september.pdf
http://www.valeriemaas.nl/
https://valeriemaasvm.wordpress.com/