Sam Trompert – De architect is een kunstenaar

Het komt niet vaak voor dat een rechter een architect gelijk geeft, als deze van mening is dat zijn of haar ontwerp ’verminkt’ wordt door een verbouwing. Meestal heeft de oorspronkelijke architect het nakijken, als een eigenaar aan de haal gaat met een gebouw.

Dat een rechter eerder deze week een bouwstop oplegde vanwege het geschonden auteursrecht van architect Fons Verheijen, is dus best bijzonder. Verheijen is de architect van het gebouw van natuurhistorisch museum Naturalis, in Leiden. Het museum wil drastisch verbouwen, maar stuit op verzet van de oorspronkelijke architect. Hij vindt dat zijn blauwdruk geweld aangedaan wordt, door de aanpassingen die architect Michiel Riedijk ontwierp.

Juridisch beleidsmedewerker Michel Geertse, van de Branchevereniging van Architectenbureau’s (BAN) kan desgevraagd niet op een andere zaak komen, waarin een architect een rechtszaak over auteursrecht won. Het is overigens nog even de vraag of Verheijen inderdaad aan het langste eind trekt: de motivatie van de rechter in deze bodemprocedure laat nog op zich wachten.

Collegiaal overleg

Meestal komt het niet tot een rechtsgang, weet Geertse. „Het is goed gebruik dat architecten onderling contact met elkaar opnemen, als de een aan de slag gaat met een ontwerp van de ander. In collegiaal overleg komen ze er dan vaak wel met elkaar uit”, vertelt hij.

Lange tijd was dat overleg zelfs een verplichting voor architecten die aangesloten waren bij de BAN, toen nog een beroepsvereniging. Geertse: „Zo stond het in onze beroepscode, dat was de mores.” Inmiddels is die beroepscode versimpelt, maar over het algemeen gaat het nog steeds zo.

Auteursrecht is min of meer het fundament van het ontwerpers vak: de esthetische en creatieve kwaliteiten moeten de architect immers onderscheiden van de ambachtsman. Maar een architect moet het nodige slikken. Tegen sloop kan hij bijvoorbeeld niks doen. Als een gebouw volledig tegen de vlakte gaat kan een architect geen aanspraak maken op auteursrecht: het gebouw houdt immers op te bestaan.

Ook moet een architect verbouwingen en aanpassingen tot op zekere hoogte accepteren, de zogenoemde ’redelijkheids toets’. Een architect kan pas aanspraak maken op zijn geschonden auteursrecht als karakteristieke elementen van het ontwerp, waarin de geest van de maker is te herkennen, ’verminkt’ worden. En zelfs in dat geval kan een rechter nog oordelen dat een bepaalde verbouwing of aanpassing nu eenmaal noodzakelijk is, bijvoorbeeld voor het voortbestaan van een bedrijf. „Zo’n beslissing is altijd afhankelijk van de specifieke context’, zegt Geertse.

Jongere generatie

Voor een jongere generatie is auteursrecht minder belangrijk, denkt Geertse. „Zij vinden het belangrijker dat hun ontwerp ook zoals zij het bedacht hebben wordt opgeleverd. Daarna is een eigenaar vrij om te doen wat hij of zij wil, als er gemoderniseerd moet worden.”

Leiden: Gevecht tegen verminking van ’mijn kindje’ museum Naturalis

De zaak van architect Fons Verheijen tegen de verbouwplannen van natuurhistorisch museum Naturalis sleept al een aantal jaar. In 2013 wil Verheijen al om tafel met de nieuwe architect, om te praten over het nieuwe ontwerp. ,,Het gaat per slot van rekening om mijn kind. Ik heb het huidige Naturalis ontworpen en de laatste vijftien jaar bijna maandelijks bijgestaan. Ik heb er een enorme emotionele band mee”, zegt hij destijds in deze krant.

De toonzaal die Verheijen ontwierp wordt in de nieuwe plannen omgetoverd tot depots en kantoren. Daarmee komen er verdiepingen in het gedeelte dat in Verheijens ontwerp open was. Onacceptabel, wat Verheijen betreft. Rond mei wordt een definitieve uitspraak van de rechter verwacht.

Den Helder: Ontwerper koestert muurtjes

In januari van dit jaar schoot de sloop van twee muurtjes voor het NS-station in Den Helder de ontwerper ervan in het verkeerde keelgat.

Architect Joost van der Grinten, inmiddels 90, was niet geïnformeerd over de sloop. Bezwaar maken deed hij niet, dat kostte hem teveel energie. „Ik ben bijna 90 en ben nog nooit bij de rechter geweest. Het zou toch een vertoning zijn als ik dat nu doe?”, zei hij toen tegen deze krant.

Maar protest was er wel. Kunstenaar Rob Scholte organiseerde een bezetting van het muurtje. Een opmerkelijk protest, volgens sommigen. In de jaren ’80 ging de sloophamer in een hoop onderdelen van het oorspronkelijke Helderse station. Dat zouden belangrijkere onderdelen zijn dan deze muurtjes.

De bezetting haalde overigens niks uit. De muurtjes zijn verdwenen.

Haarlem: Reputatie schade architect, maar publiek belang is belangrijker

Voormalig stadsarchitect van Haarlem Wiek Röling noemde de verbouw plannen voor het Concertgebouw in die plaats destijds (1999)’onaanvaardbaar’. Röling was niet de oorspronkelijke ontwerper, maar was het creatief brein achter verbouwingen in de jaren ’70 en ’80. Eind jaren ’90 moest het Concertgebouw weer verbouwd worden, onder andere omdat het een congresfunctie kreeg.

Daarvoor moest de Kleine Zaal en het Theehuis verdwijnen. Röling stuurde onder andere een boze brief aan de gemeenteraad en stapte naar de rechter, maar die gaf hem geen gelijk. Het gerechtshof in Amsterdam erkende wel dat Röling reputatie schade zou kunnen ondervinden. Het publieke en culturele belang van de verbouwing vond men echter belangrijker.

Edam: Bouwstop, vanwege architect die gehecht is aan de gevel

Projectontwikkelaar De Vier Jaargetijden moest begin december vorig jaar geduld betrachten bij de verbouwing van het voormalig Hoogheemraadschap kantoor in Edam, aan de Schepenmakersdijk. Architect Tjeerd Dijkstra (85) procedeerde tegen aanpassing van de gevel. Die zou ’monumentaal’ zijn.

Onhandig voor de projectontwikkelaar, want de eerste appartementen die in het voormalig HHNK-kantoorcomplex moesten komen waren al verkocht. De rechter oordeelde uiteindelijk dat het gebouw geen monumentale waarde had. Voor de kerst kon de verbouw worden hervat. De rechter vond dat de sloop van de achtergevel namelijk geen ’onomkeerbare gevolgen’ had. Het laatste woord is er nog niet over gesproken, want Dijkstra is bezig met een bodemprocedure.

IJmuider Courant, 8 mrt. 2017

https://www.ijmuidercourant.nl/nieuws/de-architect-een-kunstenaar