Cor Hendriks – “Hiep hiep hoera!” is geen antisemitische uitroep

Hip Hip Hooray (foto todayifoundout)

Bij mijn onderzoek naar de achtergrond van het woord hoera stuitte ik op het idee, dat ‘Hiep, hiep, hoera!’ een antisemitische uitroep zou zijn. Ik kwam dit tegen op de pagina van Wikipedia, waar het uitgebreid wordt besproken om ten slotte te worden verworpen. Het idee werd opgeworpen door Sanne Terlouw in de talkshow Jinek in mei 2013.

Dit is gebaseerd op de veronderstelling dat “hiep, hiep” zou komen van “hep, hep“. In 1819 vonden in Frankfurt am Main en langs de (Duitse) Rijn antisemitische studentenrellen plaats, die bekendstaan als “hep hep rellen“. Deze studenten kwamen uit Würzburg en hieven de kreet “hep, hep” aan bij hun aanvallen op joodse inwoners. Het is niet duidelijk ,waar deze kreet vandaan kwam, hierover bestonden zelfs in die tijd al verschillende theorieën.

Een daarvan legt de oorsprong van hep hep bij de Romeinen, toen zij Jeruzalem vernielden en dit als juichkreet zouden hebben geroepen met als aanvulling “Jeruzalem is vernietigd“. Keizer Hadrianus (117 tot 138 AD) ontzegde de Joden de toegang tot de hoofdstad en probeerde de Joden tot onderwerping te dwingen. Voor de Romeinse Senaat zou ook hij deze Latijnse woorden hebben gesproken. De letters H, E en P zouden dan een acroniem zijn: H = Hierosolyma (Jeruzalem), E = est (is) en P = perdita (verloren, vernietigd, te gronde gericht, vergeten), waarop anderen riepen: “Hoera!“. Voor dit verhaal bestaan geen serieuze bronnen, daarnaast zijn in het Latijn wel veel voorbeelden van afkortingen, maar niet van acroniemen, zodat het ook niet erg aannemelijk lijkt (https://nl.wikipedia.org/wiki/Hiep,_hiep,_hoera!).

De oorsprong van dit verhaal gaat helemaal terug tot het jaar van de ‘Hep Hep Rellen’. Deze rellen waren hevig antisemitisch. Een in Danzig gepubliceerde “proclamatie” beschuldigde alle Joden in de stijl van een oproep tot een kruistocht als “Christus moordenaars” en eindigde met de zinnen:

“(…) nog hebben we macht over hen en het geweld is in onze handen, daarom laten we nu hun zelf geveld oordeel aan hen voltrekken volgens dat wat ze geroepen hebben: Zijn bloed kome over ons en onze kinderen! Op! wie gedoopt is, het geldt de heiligste zaak, vreest niet en aarzelt geen uur, om de strijd voor de eer van het geloof te wagen. Deze Joden, die hier onder ons leven, die zich als verterende sprinkhanen onder ons verspreiden en die het hele Pruisische Christendom met omstorten bedreigen, het zijn kinderen van degenen, die daar schreeuwen:
‘kreutzige, kreutzige. Nun auf zur Rache!
Unser Kampfgeschrei sey Hepp! Hepp! Hepp!
Aller Juden Tod und Verderben,
Ihr müßt fliehen oder sterben!’”

Vanwege deze context duidden tijdgenoten zoals Rahel Varnhagen en de Duits Joodse historicus Heinrich Graetz HEP als afkorting van een Middeleeuws kruisvaarder parool: Hierosolyma est perdita (“Jeruzalem is verloren”). De antisemitisme onderzoekers Werner Bergmann en Rainer Erb houden deze duiding voor onwaarschijnlijk, omdat het kruisvaarder parool Hierosolyma sunt perdita luidde, haar overlevering in handwerker kringen niet betuigd is en deze nauwelijks Latijn gekend en benut hadden. Toenmalige tijdschriftberichten verklaarden Hep ook als variant van Heb, dat een afkorting van Hebreeër zou zijn.

In Marburg werden in oktober 1819 briefjes uitgedeeld waarop stond:

„den 18ten October wird hep, hep! gegeben, der Schauplatz ist auf allen Strassen. Gewisse Umstände zwingen uns, den HUNDSTATEN der Juden eine Galgenfriste zu gestatten. FURCHTBAR und alles vertilgend wird alsdann der Würgeengel ueber Euch schweben wie an jenem Tage in Jerusalem.“

Hier werd gerefereerd aan de Eerste Kruistocht, die op 15 Juli 1099 eindigde met een van de gruwelijkste massamoorden van de Middeleeuwen in Jeruzalem. De “Wurgengel” (Exodus 12:23: een Bijbelse uitdrukking van de macht ,waarmee God de Israëlieten op de uittocht uit Egypte hielp) wordt hier tot wraakengel aan de Joden omgeduid. Anti Joods geduide Bijbel motieven speelden ook verder op vele vliegende blaadjes een rol. Ze dienden ertoe de eigen handelingen een religieuze rechtvaardiging en een hogere betekenis te geven. Zij toonden de uitwerking van eeuwenlange kerkelijke propaganda van de God moord en “decennia lang opgehoopte haatgevoelens” bij Christenen, die bij geringe aanleidingen doorbraken (https://deacademic.com/dic.nsf/dewiki/604574).

De rellen begonnen in de stad Würzburg. Een nieuwe professor werd op 2 augustus door de studenten feestelijk binnengehaald en veel volk had zich aangesloten. Plotseling werd een oude professor Sebald Brendel (https://de.wikipedia.org/wiki/Sebald_Brendel) opgemerkt, die kort daarvoor ten gunste van de Joden geschreven had. Gezegd werd, dat hij daarvoor van hen een doos vol dukaten had gekregen. Bij zijn aanblik klonk uit de monden van de studenten de onzinnige roep “Hep, Hep!” met de volkse toevoeging “Jud’ verreck!” In studenten koeterwaals zou dat toen voor het eerst opgekomen woord betekenen: “Jeruzalem is verloren” (Hierosolyma est perdita!). Brendel werd achtervolgd en moest zich redden. Jaloerse kooplui, die verbitterd waren, dat Joodse concurrenten koffie enige stuivers goedkoper verkochten, maakten van het tumult gebruik, evenals enige anderen, die iets tegen een geadelde Joodse kapitalist Hirsch hadden. Een ontzettende woede maakte zich meester van de bevolking. Ze brak de winkels van de Joden open en wierp de spullen op de straat. En als de aangevallenen zich verweerden en met stenen wierpen, steeg de verbittering tot razernij. Er ontstond een letterlijke Jodenstrijd als in de Middeleeuwen, er kwamen verwondingen voor, meerdere personen werden gedood. Zo’n veertig burgers hadden aan deze Jodenstorm deelgenomen. Soldaten moesten om de verbittering te dempen erbij gehaald worden, anders waren de Joden in de pan gehakt. De dag erop stelde de burgerschap de eis aan het stadsbestuur, dat de Joden Würzburg moesten verlaten, daar moesten ze zich naar voegen. Met droefenis verlieten zo’n vierhonderd Joden van alle leeftijden de stad en verbleven meerdere dagen bij de dorpen in tenten, een droeve toekomst tegemoet ziende. Vergelijkbare scènes herhaalden zich weldra in Bamberg en vrijwel alle steden van Franken. Waar zich een Jood liet zien, werd hij met de scheldnaam “Hep Hep”, “Jud’ verreck” aangeroepen en mishandeld (http://www.heinrich-heine-denkmal.de/dokumente/graetz-hep.shtml)

Johann Michael Voltz – Der Hep Hep Unruhen in Frankfurt am Main, Grafik, 1819 (foto deacademic)

In Hamburg begonnen de rellen op 19 augustus, toen Joden, die de koffiehuizen in het stadscentrum frequenteerden, werden aangevallen en ze breidden zich uit in de volgende dagen over de hele stad. De aanstichters deelden handgeschreven folders uit met slogans zoals “Hep Hep! Jude verreck” of “Hep Hep! De Jude muß im Dreck!” (https://jewish-history-online.net/article/zimmermann-ludwig-holst#section-1).

Een aantal maanden eerder, in mei 1819, deed zich het volgende incident voor in Berlijn, waaruit blijkt, dat het “Hep, hep!” al eerder in omloop was. Een ongenoemde koninklijke Prins hield de tien jaar oude Felix Mendelsohn, die later een beroemde componist werd, staande, spuugde op hem en riep: “Hep, hep! Jodenjongen!” (https://strangeside.com/Hep–Hep!-riots/)

We komen nu bij de verspreiding van het valse bericht, dat in diepte is uitgepluisd door Peter Jensen Brown in een artikel genaamd ‘Hip story – the History and Etymology of a False English-language Etymology Based on an Unsubstantiated German language Etymology’.

Eind augustus 1819 publiceerde de New Times een brief uit Frankfurt, waarin het begin van de rellen wordt beschreven. Een deel van de brief verklaart een zogenaamde etymologie van de frase hep hep, die werd gebruikt tijdens de aanvallen:

The Hep! Hep! Which was the watchword of the rioters in the late attacks on the Jews, according to old chronicles had the following origin: – In the year 1097, a party of crusaders, headed by Peter Gansfleish and Conrad von Leiningen, went about recruiting for followers with colours, on which were inscribed the first letters of the words, Hierosolyma est perdita (Jerusalem is lost), HEP. This swarm, however, never proceeded to the Holy Land, but remained in Germany, where they everywhere persecuted and murdered the Jews, and more particularly along the Rhine. Wherever this band came up with their colours, the people exclaimed Hep! Hep! And fell upon the Jews.

De brief citeert ongenoemde ‘oude kronieken’, om de gestelde herkomst van Hep, Hep te ondersteunen, zodat het moeilijk is om de claims te verifiëren. De verbinding met Hiep Hiep Hoera werd voor het eerst in 1832 gemaakt in ‘The Mirror of Literature, Amusement, and Instruction, Volume 19, London, J Limbird, 1832, page 208.’

Hip, Hip, Hurra! During the stirring times of the Crusades, the chivalry of EUrope was excited to arms by the inflammatory appeals of the well known Peter the Hermit. While preaching the Crusade, this furious zealot was accustomed to exhibit a banner emblazoned with the following letters, HEP, the initials of the Latin words, “Hierosolyma Est Perdita,” Jerusalem is destroyed. The people in some of the countries which he visited, not being acquainted with the Latin, read and pronounced the inscription as if one word: Hep. The followers of the Hermit were accustomed, whenever an unfortunate Jew appeared in the streets, to raise the cry, “Hep, hep, hurra,” to hunt him down, and flash upon the defenceless Israelite their maiden swords, before they essayed their temper with the scimetar of the Saracen. Tatler.

Het verhaal is, aldus PJB, gruwelijk, dramatisch, oud en claimt verbonden te zijn met gebeurtenissen van historisch belang en, voor een zeker soort mensen, misschien heroïsch. Het klinkt waar en wordt gepresenteerd als een onbetwist historisch feit. Misschien is dat de reden waarom het verhaal zo verleidelijk bleek voor latere etymologen en waarom het verhaal voort blijft te bestaan. Er zijn echter wel verschillen tussen de twee versies, met name de toevoeging van Hoera en de vervanging van hep door hip.

Er zijn geen bronnen van voor 1819, waaruit zou blijken dat de roep ‘hep hep’ of de initialen HEP. werden gebruikt tijdens de Kruistochten. En PJB meent ,dat het grandioze “heroïsche” bedoeld is om de gewelddadige acties te hullen in een gloed van religiositeit. Diverse Duitse geleerden in het midden van de 19e eeuw betwistten de claim van een verbinding tussen hep, hep en HEP. Een artikel in een algemene encyclopedie van de kunsten en wetenschappen (uit 1829) stelt:

HEP – HEP een belediging, gebruikt tijdens de recente, tumultueuze aanvallen op Joden; het gebeurde voor het eerst in Würzburg, en spoedig daarna in Frankfurt am Main en andere locaties, vooral in Zuid Duitsland. De suggestie, dat het woord zou zijn gebruikt tijdens de vervolging van de Joden in de Middeleeuwen is onbewezen en de analyse, dat Hep is afgeleid van Hierosolyma est perdita, waarvan de initialen het vreemde woord vormen, is fout. Kennelijk betekent Hep ‘geit’ in een plattelandsdialect en werd spottend gebruikt om bebaarde Joden te karakteriseren. Maar het is toch bijzonder, dat deze belediging de grenzen van ons eigen Vaderland is overgestoken om oproer te verwekken in andere plaatsen zoals Kopenhagen. Diverse regeringen, inclusief bijvoorbeeld de Pruisische regering, hebben uitdrukkelijk en serieus het gebruik van het woord verboden (AG Hoffmann, in: JS Ersch und JG Gruber, Allgemeine Encyklopaedie der Wissenschaften und Kuenste, second section HN, part 5, Heinrich – Hequaesi, Leipzig, Johann Friederich Steditsch, 1829, page 361).

Ook de bekende Deense schrijver van sprookjes Hans Christian Andersen (https://nl.wikipedia.org/wiki/Hans_Christian_Andersen) schreef in 1837 (in: Kun en Spillemand):

“Hep! Hep!” een spotroep, waarvan men zich in de jongste tijd bij tumultueuze optreden tegen de Joden bediende. Onbewezen is, dat de roep reeds bij de Jodenvervolgingen van de Middeleeuwen zou zijn aangewend, en de duiding door Hierosolyma est perdita, waarvan de beginletters het rare Hep evenwel werd gevormd, is een volledig mislukte. Waarschijnlijk is Hep het rurale woord voor een geit en moet op een spottende wijze de bebaarde Joden betekenen. Vreemd blijft het, dat deze roep zichzelf over de grenzen van ons vaderland verbreidde, bijvoorbeeld in Kopenhagen.

De professor in de taalkunde Josua Eiselein (https://de.wikipedia.org/wiki/Joseph_Eiselein) meende eveneens, dat Hep niet was afgeleid van HEP, maar gaf een andere verklaring.

De klank hup of hup, van heben [optillen], wordt heden gebruikt om paarden aan te drijven. De standaardroep “hep, hep!” is niets anders dan een vorm van hetzelfde stamwoord hebben, en de suggestie, dat het kwam van de afkorting Hep., dat is Hierosolyma est perdita, wordt heden algemeen gezien als een absurde en banale mythe. De elliptische zang zegt in de grond: ga uit vandaag, of je zult nooit wegkomen (Josua Eiselein, Die Reimhaften, anklingenden und ablautartigen formeln der hochdeutschen Sprache in alter und neuer Zeit, Gesammelt und erlauetert von Professor Eiselein, Bellevue, bei Constanz, F Fleischer, 1841, pages 15 – 16).

Hier is enige uitbreiding nodig. Het Deutsche Wörterbuch van Gebroeders Grimm uit 1877 (maar eerder geschreven) verklaarde Hep enerzijds als aanroep aan trekdieren om de poten te heffen, anderzijds als lokroep voor geiten in Franken. Joodse mannen zijn bij de aanvallen vaak aan hun spitsbaarden getrokken. Hepp is ook algemeen een oproep aan dieren om weg te lopen (hau ab, lauf weg!) of te springen, bijvoorbeeld bij dressuur en opvoeringen in het circus. In Odenwald riepen dansers elkaar bij de “Jodenpolka” een ritmisch Hepp toe.

Rainer Wirtz, Detlev Claussen en Stefan Rohrbacher vermoedden daarom, dat ten minste bij de Zuid Duitse oproeren de geiten of dier aanroep op Joden werd overgebracht. (https://deacademic.com/dic.nsf/dewiki/604574).

Nederlandse lezers zal het duidelijk zijn, dat het roepen van “hep” ter aanmoediging niet anders is als het roepen van “hup”, zoals bekend in het lied ‘Hup Holland Hup!’ (https://nl.wikipedia.org/wiki/Hup_Holland_hup).

Volgens Van Dale is ‘hup’ 1. een aansporing of commando om te springen, te tillen of zich in te spannen; aanmoedigingskreet. Evenzo ‘hupla(la)’ en ‘hupsa(kee)’; 2. Uitroep ter begeleiding van een enkele snelle of een reeks van elkaar opvolgende bewegingen, gebaren.
Ook ‘hop’ uit het kinderrijm ‘Hop, paardje, hop’ hoort hierbij, volgens Van Dale: uitroep om tot springen of dansen aan te zetten. Ook is het een verkenningsroep bij jagers. De werkwoorden hoppen, huppen en hippen betekenen alle drie hetzelfde: springend voortgaan. I quite like the idea that it came from the encouraging “Hup! Hup! Hoy!” cries of circus acrobats. (gmackematix, op https://www.funtrivia.com/askft/Question47285.html). Volgens Thomas Sheridan, A Complete Dictionary of the English Language, C Dilly, London (1790) is HIP, hip. Interj. An exclamation, or calling to one.

Maar ondanks alle werk van taalkundigen is de foute benadering zeer volhardend en niet uit te roeien. In een Duits woordenboek van idioom en gezegdes uit 1880 wordt gezegd: “Hep, Hep.” Deze schimpscheut en belediging wordt heden nog vaak gehoord en die stamt van de tijd van de bloedige vervolging van Joden in de Middeleeuwen, is gevormd van de initialen van de Latijnse zin: Hierosolyma est perdita (dat is Jeruzalem is verloren), die gelezen kon worden op de banieren van veel van de Kruisvaarders. [Moltke, Sprachwort, IX, p. 328 = Moltke, Deutscher Sprachwort; Zeitschrift fuer Kunde und Kunst der Sprache, number 229 (volume 9, number 21), November 20, 1875 = Karl Friedrich Wilhelm Wander, Deutsches Sprichwoerter Lexikon, Ein Hausschatz fuer das deutsche Volk, Volume 5, Weib Zwug. with Additions and Addenda, Leipzig: FA Brockhaus, 1880, column 1425 (Additions and Addenda)].

In dezelfde tijd, waarin Duitse geleerden debatteerden of hep, hep was afgeleid van HEP, debatteerden Engelstalige geleerden eveneens of hip, hip, hurrah! was afgeleid van dezelfde bron. Net als in Duitsland werd de vraag gesteld, geanalyseerd , verworpen door velen, en bleef uiteindelijk bestaan, ondanks het gebrek aan feitelijke, historische ondersteuning. Het valse etymologie debat in het Engels werd verder gecompliceerd door de uitbreiding van de valse Duitse etymologie (voor hep, hep) naar de hele frase hip, hip, hurrah!, en al zijn vormende delen, ondanks het feit dat hurrah!, of zijn Duitse equivalent, totaal afwezig is van het debat in de brontaal van het verhaal.

In 1852 verscheen in Notes and Queries: a Medium of Intercommunication for Literary Men, Artists, Antiquaries, Genealogists, Etc. een lezersvraag over de herkomst van hip, hip, hurrah! De lezer had in de Edinburgh Scotsman van enige jaren ervoor het volgende gelezen:

“It is said that ‘Hip, hip, hurrah!’ originated in the Crusades, it being a corruption of HEP, the initials of ‘Hierosolyma est perdita” (Jerusalem is lost!), the motto on the banner of Peter the Hermit, whose followers hunted the Jews down with the cry of ‘Hip, hip, hurrah!’”

Aangezien hij nooit van zo’n motto op de standaarden van de eerste Kruisvaarders gehoord had, vroeg hij zich af of zij enig ander motto hadden dan Dieu le volt (N&Q, vol.ume 6, nr. 142, 1852, p. 54) De meeste antwoorden betwijfelden de waarheid van de bewering.

Ondanks de twijfel uitgesproken door bedachtzame, deskundige schrijvers in Engeland en Duitsland maakte het verhaal opgang in serieuze, historische werken. De zogenaamde relatie tussen HEP en Hip, hip, Hurrah wordt bijvoorbeeld vermeld in een voetnoot in een boek over een ketterkruistocht in Italië tijdens de vroege 14e eeuw (A Historical Memoir of fra Dolcino and His Times, London 1853).

Het verhaal vond ook zijn weg in boeken bestemd voor een algemener publiek. Het verscheen in een boek over etiquette, gepubliceerd in 1860. The Perfect Gentleman, or, Etiquette and Eloquence (New York, 1860) bevatte een sectie met “model speeches voor alle gelegenheden, met aanwijzingen hoe ze te leveren” en “500 toosten en sentimenten voor iedereen, en hun juiste wijze van introductie.” Het verhaal over de herkomst van hip, hip, hurrah! krijgt een korte vermelding in een sectie over de etiquette van drinken aan de eettafel. Hetzelfde verhaal werd ook opgenomen in Dick’s Book of Toasts (New York 1883) in een sectie over de origine van toosten.

Een van de belangrijkste bronnen van de foute informatie is het woordenboek van Rev. E Cobham Brewer, dat in de moderne tijd is verschenen als The Wordsworth Dictionary of Phrase & Fable uit 2001. De oorspronkelijke versie van Brewer is uit 1870, de uitgebreidere versie uit 1894.

HIP! HIP! HURRAH! Hip is said to be a notarica, composed of the initial letters of Hierosolyma Est Pertida. Henri van Laun says, in Notes and Queries, that whenever the German knights headed a Jew hunt in the Middle Ages, they ran shouting “Hip! Hip!” as much as to say “Jerusalem is destroyed.” (see NOTARICA)
Timbs derives Hurrah from the Sclavonic hu-raj (to Paradise), so that Hip! hip! hurrah! would mean “Jerusalem is lost to the infidel, and we are on the road to Paradise.” These etymons may be taken for what they are worth. The word hurrah! is a German exclamation also.

De versie in de Wordsworth editie is korter en luidt: ‘The old fanciful explanation of the origin of this cry is that hip is a notarikon, composed of the initials of Hierosolyma est perdita, and that when the German knights headed a Jew-hunt in the Middle Ages, they ran shouting “Hip! Hip!” as much as to say “Jerusalem is destroyed.” Hurrah was derived from Slavonic hu-raj (to Paradise), so that Hip! hip! hurrah! would mean “Jerusalem is lost to the infidel, and we are on the road to Paradise.” These etymons may be taken for what they are worth!

David Wilton schrijft hierover in Word Myths: Debunking Linguistic Urban Legends, 2004, p. 171:

A careful reading of Brewer’s words makes it clear that he does not believe this etymology, even though he is often cited as evidence of this origin. There is, however, a germ of truth to this legend. Some trace the origin of hep to the sacking of the Jerusalem by the Romans in AD 135. Others claim it dates to the Crusades. But despite these claims, no solid evidence of cries of Hep! or the phrase Hierosolyma Est Perdita can be found dating them to either Roman or Medieval times. Instead, this particular phrase and the cry of Hep! in reference to a progrom date only to the early nineteenth century. In 1819 there were anti Semitic riots in Germany and elsewhere in EUrope. In Würzburg, students in the riots did chant “Hep! Hep!” and the riots of that year came to be called the Hep Hep Riots. The question is what did the students mean by hep? It is possible they were shouting an abbreviation of a Latin phrase or they could have been using a goatherd’s cry. Nineteenth century German goatherds would shout Hep! to drive the goats along. The students could have been imitating this.
Regardless of what the students of Würzburg meant by their shouts, it is not the origin of hip in Hip! Hip! Hurrah! English use of the cheer predates the 1819 riots. Use of hip as an exclamation or a call dates to mid eighteenth century. Thomas Moore’s Memoirs has the following from 1818, a year before the riots: “They hipped and hurraed me.”Hurrah is even older than hip, dating to the late seventeenth century.

Tot slot is hier de oudste vermelding van ‘hip, hip, hip’, gevonden door Peter Jensen Brown, uit de Bath Chronicle van 14 augustus 1794. Ook blijkt hieruit, dat drie keer ‘hip’ ouder is dan twee keer en overeenkomt met de roep om ‘three cheers’ (waarover meer een volgende keer).

The fervency, however, of the noisy acclamations of Hip! Hip! Hip! and the three times three loud huzzas, rather interfered with the social harmony and pleasure. “It is a custom more honour’d in the breach than the observance.” If it be ever again permitted, it is to be wished it may be only once, and that with three times three – at King and Constitution.

De gebruikte artikelen van Peter Jensen Brown zijn te vinden op: https://esnpc.blogspot.com/2014/07/hip-story-history-and-etymology-of.html en https://esnpc.blogspot.com/2014/05/three-cheers-hip-hip-hurrah-and-tom-and.html.

Meer informatie
https://robscholtemuseum.nl/?s=Hiep+hiep+hoera!
https://robscholtemuseum.nl/?s=antisemitisme