Cor Hendriks – De Folklore van het Lieveheersbeestje (17): Debunking de legenden van het lieveheersbeestje (2 = Slot)

Op het internet circuleren ook diverse legendes van het lieveheersbeestje, die zich voordoen als historische feiten, maar dat natuurlijk helemaal niet zijn. Het bekendst is de Franse legende, die zich afspeelt ten tijde van koning Robert II, bijgenaamd de Vrome (972-1031). [Nomen est omen.] Een ter dood veroordeelde man, die zijn onschuld volhield, zou worden onthoofd, maar een lieveheersbeestje ging op zijn ontblote nek zitten, waarop de beul het wilde laten wegvliegen, maar het beestje kwam diverse malen terug. De koning zag erin een goddelijk ingrijpen en besloot de man genade te verlenen. Enkele dagen later werd de ware moordenaar gevonden. Dit verhaal verbreidde zich snel en sindsdien werd het lieveheersbeestje beschouwd als een geluksbrenger die niet mocht worden gedood. (https://fr.wikipedia.org/wiki/Coccinellidae)

Deze versie van het afgebeelde krantenbericht is onvolledig, want de in de kop vermelde naam ‘bête à bon Dieu’ wordt er niet in vermeld. In een andere versie zijn de toeschouwers ervan overtuigd dat de Almachtige het lieveheersbeestje had gezonden om deze onschuldige te redden en gaven het daarom de naam ‘bête à bon Dieu’. In de versie van de Franse Wikipedia wordt gezegd dat de gebeurtenis de aanleiding was van de uitdrukking ‘beste de bon Dieu’, in een poging tot een misplaatst archaïsme, wat het bericht natuurlijk ‘echter’ (authentieker) moet doen lijken. (https://fr.wikipedia.org/wiki/B%C3%AAte_%C3%A0_bon_Dieu) In de versie van Lucas Legeril wordt als koning Richard I genoemd, maar die was graaf van Normandië en geen koning van Frankrijk. (http://www.astucesnaturelles.net/25113-2/)

Overigens is dit niet de enige Franse versie, want in een andere versie, eveneens zich afspelend in de Middeleeuwen, is een man eveneens onschuldig ter dood veroordeeld, maar op het moment dat hij zijn hoofd op het blok legt, ziet hij een lieveheersbeestje en vrezend het te verpletteren pakt hij het om het te laten wegvliegen. De rechters zien dat, zijn verbaasd en besluiten eenstemmig dat een man die zo blijk geeft een hart te hebben geen moordenaar kan zijn. De man werd gratie verleend en de toeschouwers, overtuigd dat de Allerhoogste het beestje had gezonden om de veroordeelde te redden, gaven het reddende insect spontaan de naam ‘Bête à Bon Dieu’, een naam die het sindsdien draagt. (https://fr.toluna.com/opinions/873857/La-coccinelle-ou-la-b%C3%AAte-%C3%A0-Bon-Dieu-,-pourquoi-l-appelle)

Uiteraard is de legende niet waar, d.w.z. niet gebaseerd op een historisch feit, want als het had plaatsgevonden, had het geregistreerd moeten zijn geweest (een dergelijk bijzonder feit) en dat was dan in het Latijn gebeurd en dan was er een Latijnse naam geweest van het beestje. Verder is het onwaarschijnlijk dat een beul zich inhoudt vanwege een lieveheersbeestje op de hals van een veroordeelde. Het is al even onwaarschijnlijk als de Heineken-reclame, waarin de man van de lopende band deze band stillegt om het lieveheersbeestje dat op een van de flesjes is gaan zitten uit het raam te kunnen zetten.
We kunnen het probleem ook van de andere kant bekijken: er zijn geen optekeningen van de benaming ‘bête à bon Dieu’ ouder dan het midden van de 19e eeuw (zie hoofdstuk 2).

Waar komt de legende vandaan? Er worden door Wikipedia twee bronnen opgegeven, maar die stellen niets voor. De ene is: “Un petit livre à découvrir avec la véritable histoire de la bête à bon Dieu [archive] sur le site du Musée de zoologie à Lausanne.” Wanneer je erop klikt, krijg je van het Museum de boodschap terug: ‘Page non trouvée.’ Er bestaat echter wel een boekje met de titel ‘Coccinelle ou la véritable histoire de la bête à bon Dieu’ van Philippe Huet uit 2005, waarvan ik de volgende beschrijving vond:

La coccinelle est un coléoptère à corps hémisphérique surnommé « Bête à bon dieu ». Elle est avant tout un allié incontournable du jardinier du fait de son appétit vorace pour les pucerons (jusqu’à 150 par jour), qu’elle soit à l’état larvaire ou adulte. Qu’elle ait de 0 à 11 points sur ses élytres, elle bénéficie toujours d’un capital « sympathie ». Elle doit son appellation au nom latin « coccinus » signifiant écarlate. Pourtant elle n’est pas toujours rouge. Ce portrait fouillé, mais rédigé spirituellement, permet d’en savoir plus sans s’ennuyer sur la coccinelle et ses cent trente espèces. Des clins d’œil au personnage de bandes dessinées, la célèbre « Coccinelle » de Marcel Gotlib, ou encore à ce jouet mécanique en plastique avec remontoir rebaptisé avec humour « Coccinella mecanicus sp. » témoignent de l’humour de l’auteur de ce livre.
De nombreux dessins illustrent les variations de points et de taches en fonction des espèces car ce livre est d’abord un ouvrage très argumenté. Ainsi, l’auteur donne les indications pour construire un abri à coccinelles. L’exhaustivité de ce livre est poussée jusqu’à la liste des sites Internet consacrés à la coccinelle et surtout les adresses pour en acheter et mettre ainsi un terme à une invasion de pucerons. (© Conservatoire des Jardins et Paysages / décembre 2005)

De tweede door Wikipedia genoemde bron is ‘Interactions insectes-plantes, éditions Quae, 2013, p. 368, waar geen referenties worden opgegeven.

Er is dus geen oude bron voor het verhaal. De oudste bron, die ik heb kunnen vinden, is in het boekje van Pauwels uit 1941 (p. 28), dat ook op het internet te vinden is. “Een man was wegens een zware misdaad ter dood veroordeeld geworden. Toen hij reeds bij het schavot stond, kwam een Onze-Lieve-Heersbeestje op zijn mouw gevlogen. De veroordeelde nam het zeer voorzichtig op en liet het weer vliegen. Hierop waren alle omstaanders overtuigd dat deze man, die met zooveel zorg een klein kevertje behandelde, onmogelijk een groot misdadiger kon zijn en… hij werd begenadigd. De menschen geloofden natuurlijk dat God zelf het diertje naar de aarde gestuurd had om de onschuld van den veroordeelde te bewijzen. En voortaan werd het kevertje Onze-Lieve-Heersbeestje genoemd.”

Het is dus de tweede Franse versie, waarin de man blijkt geeft geen moordenaar te zijn door zijn liefdeblijk voor het beestje, en niet de versie van het goddelijk ingrijpen in een gerechtelijke dwaling. Deze laatste versie is kennelijk heel recent en is ook in Nederland bekend. Het is het tweede verhaal van boswachter Frans, die het zelfs situeert in de Germaanse tijd! “In de Germaanse tijd werden de Germanen, die zich niet wilden bekeren meteen onthoofd. Nu was er een man die klaar lag om onthoofd te worden, maar er landen [i.e. landde] precies op de plek van de nek waar de genadeslag moest plaatsvinden een prachtig insect. Dit moest toch een teken zijn, dat die man niet slecht was, en de beul sloeg niet toe. Vandaar dus de naam Lieveheersbeestje voor dat diertje.” (http://brabantsdagblad.typepad.com/boswachter_frans/2012/04/)

Het moet niet veel zotter worden! [Maar het kan altijd zotter!]