Carolus van Doornen – Van mini tot giga: een rondreis langs nagebouwd Amsterdam

Voor alle duidelijkheid: er bestaat maar één Amsterdam. Alleen op 52° 23‘ noorderbreedte en 4° 24‘ westerlengte bevindt zich de hoofdstad en die is onvervangbaar. Maar ook ver van Amstel en IJ treft men grachtenpandjes en herkent men het Centraal Station, in miniatuur of op ware grootte nagebouwd. Van Madurodam tot Macau blijkt ‘Amsterdam’ vertrouwd en vervreemdend tegelijk. Discussies over kitsch en plagiaat laten we even thuis. Het is tenslotte vakantie.

Madurodam: stadje met een glimlach

In Den Haag ligt Madurodam, al meer dan een halve eeuw een terechte klassieker. Aanvankelijk stonden hier ook fantasiegebouwen, maar tegenwoordig laat men alleen zorgvuldige kopieën van bestaande Nederlandse bouwwerken zien, allemaal op schaal 1 op 25. Het Homo monument is de recentste Amsterdamse aanwinst.
De omringende grasdijk geeft een fraai overzicht, een feest van herkenning. De Utrechtse Domtoren steekt boven alles uit, maar weet zich bijna geëvenaard door de Westertoren, met de keizerskroon nog in oude kleurstelling. Opvallen doen ook Schiphol, qua omvang de grootste maquette, en de antroposofische architectuur van de bank van Alberts en Van Huut in de Bijlmermeer. Niet ingebouwd door andere kantoorgebouwen lijkt het complex op een imposante Katharen burcht. De weidsheid van de grachtengordel is teruggebracht tot een handvol loodrecht op elkaar staande grachtjes. Maar de details zijn overtuigend. Gevels zijn wel of juist niet op de vlucht gebouwd en de hijsbalken hebben haken. De Amsterdammertjes daarentegen lijken op dikke dreumesen.
Madurodam is het stadje met de glimlach. Een schuit van de reiniging met fietswrakken, een wielklem, een fiets in een lantaarnpaal. Het zijn milde knipogen naar de chaos van de grote stad. Geen peloton ME’ers, maar twee agenten op rolschaatsen. Geen multicultureel drama, maar drie gesluierde dames. De seksindustrie van de Wallen kreeg een hoekje in de Jordaan toebedeeld. De raamprostituee is geen Thaise maar heet ‘Margootje’, uit het lied van Wim Sonneveld. Alleen pietlutten zeuren hierover. Men is tenslotte een dagje uit. Het vogelvluchtperspectief is Amsterdam Onbewolkt in optima forma. Grandioos is het gele Heineken kratje op het dak plat.

Mini Europe: aandoenlijk en aaibaar

Madurodam is niet uniek, bijna elk Europees land kent een eigen miniatuurstad. Doorgaans tonen dergelijke miniatuurparken enkele beroemde gebouwen uit eigen land. Een uitzondering hierop is Mini Europe, dat in Brussel, als hoofdstad van de Europese Unie, juist top monumenten uit alle 27 lidstaten toont. De schaalmodellen liggen curieus genoeg in de schaduw van een 165 miljard maal uitvergroot ijzerkristal, het 102 meter hoge Atomium. Ook Amsterdam heeft naast een weide met molens zijn hoekje gekregen, met grachten uiteraard.
Alle maquettes in het park zijn consequent op gelijke schaal uitgevoerd. Naast een gigant als het Escorial steken het rijtje grachtenpanden en zelfs de massieve Beurs van Berlage petieterig af, en na de Eiffeltoren ziet men de iele spitsen van Montelbaans en Munttoren licht over het hoofd. Dergelijke verhoudingen maken aanschouwelijk, dat zolang de plaatsing van de gehele grachtengordel op de werelderfgoedlijst van Unesco nog geen feit is, enige bescheidenheid gepast is. Het ronduit sympathieke park is in zijn eenvoud een verademing naast alle digitale supersensaties van Google Earth. Het waaiervormige stoepje van Keizersgracht 419 is aaibaar.

Legoland: kinderdroom in steentjes

“Met Lego kan je alles maken”, was vanouds de leuze in de Lego reclame en deze wordt ten volle bewaarheid in het Deense Billund. Zich een voorstelling maken van de astronomische hoeveelheden gebruikte legosteentjes leidt tot duizeligheid. Beter is het zich over te geven aan dit Lego luilekkerland.
Hier zijn monumenten van over de hele wereld nauwgezet nagebouwd, maar om praktische redenen niet allemaal op dezelfde schaal. De in de rotsen uitgehouwen portretkoppen van Amerikaanse presidenten zijn nu eenmaal van een ander kaliber dan bijvoorbeeld het Huis met de Hoofden. Wat Amsterdam betreft is men echter allerminst over één nacht ijs gegaan. Bouwkundige details als de bevestiging van een regenpijp aan een dakgoot zijn overtuigend uitgewerkt. Panden als Singel 2a, een brede trapgevel genaamd de Cruywagen, en het naastgelegen Haarlemmerstraat 2 van Levensverzekeringsmaatschappij Noord Brabant, met een engel op de geveltop, zijn in een oogopslag te herkennen.
Een woonboot is met kennis van zaken weergegeven als een houten bouwsel op een platte zolderschuit. Een glazenwasser op zijn ladder, het houtsnijwerk in een bovenlicht, alles is even priegelig als perfect. Enkele grachtengevels heeft men zelfs in bruine steentjes weergegeven, een kleur, die eigenlijk niet tot het Lego assortiment behoort. Weliswaar is de Montelbaanstoren aan wal gezet en knikt een grachtenbocht te scherp, maar dat mag de pret niet drukken. Legoland is een tot werkelijkheid geworden kinderdroom. Men loopt rond in een speelgoedetalage, groot als een landschap en prachtvoller dan de Bijenkorf in Sinterklaas tijd ooit toonde.

Japan: heimwee naar Deshima

Met speelgoedafmetingen hebben we het op onze rondreis dan wel gehad. In het zuiden van Japan ligt de stad Nagasaki, waar zich aan de Omura baai het gigantische themapark Huis ten Bosch bevindt. Hier geen miniaturen, maar historische Nederlandse gebouwen op ware grootte. Op zoek naar een unieke toeristische attractie besloot de Japanse zakenman Yoshikuni Kamichika een aandenken te bouwen aan Deshima: het eilandje voor de kust van Nagasaki, dat twee eeuwen lang als uitvalsbasis fungeerde voor de Hollanders, toen zij als enige westerlingen met Japan handel mochten drijven. Hij realiseerde eerst Holland Village en daarna het prestigieuze Huis ten Bosch, dat in 1992 open ging. De aanleg kostte miljarden dollars. Zo legde men zes kilometer gracht aan. De bakstenen voor de panden werden voor de zekerheid uit Nederland overgevlogen. Maar die vormen alleen een buitenlaagje, daaronder – onzichtbaar voor bezoekers – zijn de gebouwen van beton. Het park is zo groot als Naarden, dat qua plattegrond als voorbeeld diende.
Het is een attractiepark, waarvoor men entreegeld betaalt, maar ook kan men er overnachten in allerlei accommodaties. Naast de ingang ligt een op het Centraal Station lijkend hotel. De klok, de windwijzer en het beeldhouwwerk zijn fraai, maar de hoektorens en de ingangspartij zijn gemaltraiteerd. De uitstekende schoorstenen op de midden torens werden vanwege het gevaar van aardbevingen en wervelwinden weggelaten.
Met uitzicht op een jachthaven is Hotel Amsterdam gesitueerd, ogenschijnlijk een rij gevarieerde grachtengevels. De bakstenen en dakpannen zijn afwisselend qua kleur, de hijsbalken zijn niet vergeten en de roedeverdeling in de ramen is correct. Alle geveltypes zijn op trapgevels na present. Het is schortjesarchitectuur en doet denken aan achter de gevels doorgebroken bankkantoren. De Domtoren priemt erboven uit. Eveneens aan het water ligt Hotel L’Europe, dat niet alleen qua naam nagenoeg gelijk is aan Hôtel de l’Europe aan de Nieuwe Doelenstraat. Een trouvaille is de zij ingang, waardoor men het binnenhof kan binnenvaren om bij een steiger voor de hotellobby aan te meren.
Zeer herkenbaar is het Scheepvaartmuseum, hoewel het een verdieping lager en een paar traveeën smaller is dan het ons bekende gebouw. Is het origineel momenteel gesloten, mede om de open binnenplaats dicht te bouwen, in Japan is deze al overdekt. Het herbergt een theater, waar in multimedia voorstellingen de raadselen van de natuur uit de doeken worden gedaan.
Als naamgever is uiteraard ook Paleis Huis ten Bosch met omringende baroktuinen en vijvers present. Het interieur kon echter niet gereproduceerd worden, omdat toestemming van het Koninklijk Huis uitbleef. Kunstenaar Rob Scholte heeft er vervolgens een gigantische wand en plafondschildering gerealiseerd. Met zijn 1200 vierkante meter is dit het grootste schilderij ter wereld. De Amsterdamse grachten figureren ook weer in dit beeldverhaal, dat een kritische visie omvat op de menselijke expansiedrang en oorlog zuchtigheid.
Het Paleis wordt in zijn Japanse versie gebruikt als tentoonstellingsruimte. Het kinderboeken konijn Nijntje lijkt er populairder dan koningin Beatrix. In het grote gebouw treft men tevens, enigszins verweesd terzijde gelegen, de zeer zorgvuldig gekopieerde ‘Sael’ uit Museum Ons’ Lieve Heer op Solder, compleet met schouw en linnenkast. De replica kent zelfs behang van goudleer, terwijl het 17de eeuwse origineel aan de Oudezijds Voorburgwal, dat ontbeert. Een zijmuur liet men ter wille van de doorkijk weg, het uitzicht op de (pis)steeg eveneens.

Turkije: frontje belazer

Aan de Turkse zuidkust, in de buurt van de stad Antalya, ligt de badplaats Kemer waar de Turkse zakenman Ömer Torosluoglu in 2004 het vijfsterrenhotel Orange County liet verrijzen. De ingang van het hotel is een replica van het Centraal Station, met pal voor de deur het Dam plein. De straatklinkers zijn in een cirkelvormig patroon gelegd, maar kennen geen treden. In het midden herkent men het Nationaal Monument, compleet met beeldhouwwerk. De pyloon van het gedenkteken is op drie kwart hoogte recht afgesneden en fungeert praktisch, maar respectloos, als schoorsteen van de er onder gelegen machinekamer.
Het hotel zelf gaat verscholen achter een rij grachtenpanden, frontje belazer in goed Amsterdams. In het midden heeft het 17de eeuwse Huis Bartolotti op de Herengracht een plek gekregen. Het mediterrane licht doet de vergulde letters in de top oplichten: ‘Renovata Aº MCMLXXI’. De meeste gevels zijn begrijpelijkerwijs voorzien van balkonnetjes. Voor de deur strekt zich één langgerekt terras uit. Het autoloze trottoir is afgezoomd met Amsterdammertjes, maar de drie Andreas kruisen zijn te laag op de paaltjes geplaatst, waardoor het lijkt alsof het reliëf is afgezakt. Ligbedden staan in rijen opgesteld langs de imitatie gracht, waarin de hotelgasten op luchtbedden verkoeling zoeken.
Zelfs coffeeshop The Bulldog van het Leidseplein heeft men overgeplant. Met opgeleukt logo, welteverstaan. Hasj is er niet, haring is er wel verkrijgbaar. Even onbenullig als pijnlijk is de zwerver, die met een winkelwagentje vol afval langs de vuilnisbakken scharrelt. Het is een figurant van het animatieteam, dat door het hotel is ingehuurd. Ditzelfde team verzorgt de enscenering in de nagebouwde peeskamertjes, waar de rol van prostituée door mannen wordt vertolkt.

China: verlaten spookstad

Gewend geraakt aan rijen grachtengevels in den vreemde, sta je in de miljoenenstad Shenyang, in het Noord Oosten van China, toch weer paf. In Holland Village blijken veel grachtenpanden leeg te staan en zijn enkele zelfs gekráákt. In dit megalomane, deels door gevangenen gebouwde, project van zakenman Yang Bin is naast het Centraal Station en de Domtoren ook Paleis Huis ten Bosch weer van de partij. In 2002 werd Bin er geboeid van zijn paleistrappen weggeleid. Verdacht van belastingontduiking en corruptie, zou hij momenteel een gevangenisstraf van onbekende duur uitzitten.
Bin arriveerde in 1985 als straatarme student in Leiden en werd in 1989 tot Nederlander genaturaliseerd. Ooit bezocht hij het Hollandse themapark in Japan. Zijn creatie in China is dan ook als een kopie van een kopie te beschouwen. Als ondernemer bouwde hij een zakenimperium op met het agrarische in en exportbedrijf Euro Asia. In Holland Village zijn op gigantische schaal kassen uit het Westland nagebouwd voor de teelt van tulpen en orchideeën. De 150 grachtenpanden, het Centraal Station en andere Nederlandse monumenten werden door twee Nederlandse architecten getekend en door Chinezen ter plekke uitgevoerd. Ook dienden speciaal vervaardigde foto’s als hulpmiddel. De vele beeldhouwwerken aan de gevel van het Centraal Station werden door plaatselijke kunstenaars eerst in klei geboetseerd en vervolgens in tegen de barre winters bestendig polyester gegoten. Een afgebroken neus in het origineel werd natuurgetrouw mee gekopieerd.
Maar Bins schepping floreert niet, integendeel. In de buitenwijk van de grauwe industriestad Shenyang is het namaak-Amsterdam een verlaten spookstad. Achter het CS strekken de goeddeels verlaten kassen zich uit. Gewassen worden er niet gekweekt. Om de vervreemding nog groter te maken treft men er los in het gras geplaatste maquettes van Nederlandse gebouwen aan. Een kopie van… Madurodam? Pal naast de obligate Domtoren staat het Scheepvaartmuseum. De stilte is alom en zeer unheimisch.
Heimwee grijpt om zich heen. Voor het themapark Fisherman’s Wharf te Macau aan de Chinese kust, met andermaal fris op gemetselde geveltjes en winkeltjes, dit keer in combinatie met Venetiaanse en Kaap stedelijke kopieën, bedanken we beleefd. Huiswaarts, linea recta. De Dam zal schitterend zijn!

Ons Amsterdam, Nummer 7-8, juli-augustus 2007

http://onsamsterdam.nl/tijdschrift/jaargang-2007/310-nummer-7-8-juli-augustus-2007?showall=1